ابن درید
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ابن درید، ابوبکر محمد بن
حسن بن درید ازدی» (۲۲۳- ۳۲۱ ق)،
لغت شناس، نحوی، ادیب و
شاعر عرب. نسب او را همگان به قبیله ازد رسانده‌اند. خاندان ابن درید از بزرگان
قبیله بود.
بنا به روایتی که از خود وی نقل شده است، او در کوی صالح
بصره زاده شد، اما در اینکه چند سال زیست، اندکی اختلاف کرده‌اند و چون
تاریخ وفات مسلم است، ناچار تاریخ ولادت جابه جا شده و تاریخ‌های زیر به دست آمده است: ۲۲۸ ق، ۲۲۴ ق، و ۲۲۳ ق که صحیح‌ترین آنهاست، از قول خود او یا شاگردش ابوالحسین نقل شده است.
گویند وی دوران کودکی را در
بصره گذراند و همانجا و یا در
عمان پرورش یافت.
ابن خلکان به پرورش او در بصره اشاره کرده، می‌افزاید که نزد
ابوحاتم سجستانی، ریاشی (د ۲۵۷ ق)،
ابن اخی الاصمعی و اشناندانی (د ۲۸۸ ق) درس خواند و تا
قیام زنگیان و تاراج بصره و
قتل ریاشی یا اندکی قبل از آن، در بصره ماند و چون احوال را پریشان دید، با عمویش
حسین به عمان گریخت. این سخن بدان معنی است که وی تا ۳۴ سالگی در بصره بوده و در این صورت، روایاتی که پرورش او را در عمان دانسته‌اند، بی اعتبار می‌گردد. به هر حال وی که گویا
پدر را از دست داده بود، تحت تکفل عمویش
حسین بن درید قرار گرفت. وی
ابوعثمان اشناندانی را به
تربیت و تعلیم ابن درید گماشت و او از همان کودکی هوشمندی و قدرت حافظه خود را آشکار ساخت.
پس از آن ابن درید روانه عمان شد و ۱۲ سال در آنجا ماند. اگر در اقامت ۱۲ ساله او در عمان تردید نکنیم، باید چنین نتیجه بگیریم که وی، در ۲۶۹ ق که ۴۶ ساله بود، دوباره به بصره برگشت. این بار وی بیش از ۳۰ سال در بصره ماند، بی گمان وی در این فاصله بارها به
سفر رفته، شاید از عمان نیز دیدن کرده باشد و شاید بخشی از روایات عمانی، در خلال این سفرها رخ داده باشد، اما هیچ سندی ما را در این باب راهنمایی نمی‌کند. تنها می‌گویند که وی از عمان به سوی «جزائر البحر» و به جزیره ابن عماره رفت و از آنجا روی به
فارس نهاد. همه منابع ما تنها به سفر ابن درید به فارس و احیانا پیوند او به آل
میکال اشاره می‌کنند. بجز
حاکم نیشابوری و ابن خلکان که تصریحی دراین باره دارند.
درباره پیوستن او به آل
میکال روایت‌های گوناگونی وجود دارد که آخرین سال‌های قرن سوم هجری در این بین معقول‌تر به نظر می‌رسد. از مجموعه این روایات چنین می‌توان استنباط کرد که ابن درید قبل از ۲۹۷ ق، اندکی پس از ۷۰ سالگی به
ایران رسید و در ۳۰۸ ق. یا اندکی پیش از آن به
بغداد رفت. وی چون به بغداد رسید، در منزل
علی بن محمد بن الحواری فرود آمد. در آن هنگام دیگر مردی کهنسال (هشتاد و چند ساله) بود و آوازه دانشش در
لغت و
شعر همه جا پیچیده بود. از این رو خلیفه مقتدر، او را بزرگ داشت و هر ماه ۵۰ دینار برای او مقرر ساخت که تا پایان عمرش بر جا بود. چون به ۹۰ سالگی رسید، مفلوج شد.
از آنجا که ابن درید در کار دین تعصبی نورزیده، هیچ اشارتی به
مذهب خویش نکرده است و لاجرم همه پژوهش‌ها به چند احتمال ختم می‌گردد،
ابن شهر آشوب نام او را در شمار شعرای
شیعه آورده، به همین جهت غالب نویسندگان معاصر شیعی او را پیرو
مذهب خویش خوانده‌اند؛ اما محاجات او با شاعری شیعی به نام مفجع، ناقض این رای است. شافعیان نیز کوشیده‌اند او را به مذهب خویش ملحق کنند، چنانکه سبکی و اسنوی نام او را در
طبقات الشافعیه آورده‌اند و
ابن قاضی شهبه نیز او را
شافعی دانسته است.
در میان استادان و شاگردان و راویان ابن درید، گروه بسیاری از دانشمندان لغت و
نحو و
ادب به
چشم می‌خورد.
ابو عثمان سعید بن هارون اشناندانی، ابوحاتم
سهل بن محمد سجستانی، ابوالفضل
عباس بن فرج ریاشی، ابن اخی الاصمعی،
توزی،
ابوعمران کلابی،
حسن بن خضر و... در زمره اساتید و
مشایخ ابن درید قرار دارند.
شاگردان و راویان او نزدیک به ۶۴ تن بوده‌اند و بی گمان هیچ استادی را نمی‌شناسیم که این همه نویسنده و دانشمند بزرگ از میان شاگردان و راویانش برخاسته باشند. از جمله شاگردان او هستند:
ابوعلی قالی،
رزبانی،
سیرافی،
ابن شاذان،
ابوالفرج اصفهانی،
ابن خالویه،
رمانی،
آمدی،
ابوعلی فارسی،
شمشاطی و سرانجام
ابوالحسین علی بن احمد که بیشتر با عنوان «
غلام ابن درید» از او نام برده‌اند.
۱.
جمهره اللغه ۲. کتاب
الفوائد و الاخبار ۳.
المجتنی ۴.
الاشتقاق ۵.
تعلیق من امالی ابن درید ۶. دیوان
۷.
صفه السرج و اللجام ۸.
الملاحن ۹.
الاخبار المنثوره
الاشتقاق (کتاب)الفوائد و الاخبار (کتاب)
نرم افزارتراث۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
