ابن‌فلوس ابوطاهر شرف‌الدین اسماعیل بن ابراهیم نمیری ماردینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ فَلّوس، ابوطاهر (ابوالفضل) شرف‌الدین (شمس‌الدین) اسماعیل بن ابراهیم بن غازی بن محمد نمیری (شیبانى) ماردینى،
ریاضی‌دان ،
فقیه و
محدث حنفی مذهب ایرانى‌الاصل می‌باشد.
نیای او غازی ابن محمد اصلاً اهل شیراز بود و به موصل کوچید و سپس در الرُّ‌ها منصب
قضا یافت.
پسرش ابراهیم نیز در دمشق نیابت قضا داشت. ابن فلوس در ۵۴۴ق/۱۱۴۹م
در ماردین زاده شد
برخى از نویسندگان تولد او را در ۵۹۳ یا ۵۹۴ق ذکر کرده‌اند.
که به نظر درست نمى‌آید.
به هر حال ابن فلوس در دمشق به تحصیل علم پرداخت. فقه را بر
مذهب حنفی فراگرفت و از اصحاب ابوطاهر سلفى
و کسانى چون یوسف بن معالى البزار (د ۵۹۲ق) و هبةالله بن محمد شیرازی (د ۵۷۸ق)
حدیث شنید.
بنابراین پیداست که با توجه به سنوات درگذشت این دو تن، سالهای ۵۹۳ یا ۵۹۴ که برای تولد ابن فلوس ذکر کرده‌اند، نمى‌تواند درست باشد. ابن فلوس همچنین مدتى در مصر به تحصیل علوم
قرآن و حدیث مشغول شد و در آن علوم دستى قوی یافت.
از استادان وی در این علوم، و نیز در
طب و
منطق و خاصه
ریاضیات که در آن چیره‌دست بود، آگاهى نداریم، چنانکه دانسته نیست در چه زمانى به عنوان قاضى حنفى به نیابت از قاضى ابن زکى منصوب شد.
ابن فلوس در مدرسه فخریه برای حنفیان تدریس مى‌کرد و از جمله مدرسان مدرسه عزالدین نیز به شمار مى‌رفت.
اما مهم‌ترین شغل علمى او نظارت بر مدرسه طرخانیه دمشق و تدریس در آنجا بود.
ابوطاهر در همین منصب بود که الملک المعظم عیسى، سلطان ایوبى دمشق (حک ۶۱۵ -۴۲۴ق) از او خواست تا به حلّیت
شراب خرما و انار
فتوا دهد و چون نپذیرفت، وی را از طرخانیه اخراج کرد.
ابن فلوس پس از آن خانه‌نشین شد و در آنجا تا هنگام مرگ به تدریس و افتاء روزگار مى‌گذرانید.
تاریخ درگذشت او را ۶۲۹ق
، ۶۳۰ق
، ۶۳۷ق
و حتى ۶۵۰ق نوشته‌اند.
از نام شاگردان ابن فلوس اطلاع چندانى در دست نیست. ظاهراً یکى از معروف‌ترین آن‌ها زین‌الدین ابن العتال است که پس از اخراج وی از مدرسه طرخانیه، از سوی الملک المعظم به جای استاد، عهده‌دار مشاغل او شد.
کسانى چون زکى‌البرزالى، شهاب‌القوصى و تاج‌العرب دختر غیلان از او روایت کرده‌اند.
با آنکه ابن فلوس در
فقه و
حدیث نیز شهرت داشت، ولى عمده آثار او در
ریاضیات است، بدین شرح:
۱. ارشاد الحُسّاب الى المفتوح من علم الحساب، که در یک مقدمه و ۵ باب است و در
مکه نوشته شده است. نسخه‌ای از این اثر در دارالکتب قاهره نگهداری مى‌شود.
۲. اعداد الاسرار فى اسرار الاعداد، در یک مقدمه و ۳ باب. این کتاب به گفته نویسنده براساس نامه نیقوماخس به فیثاغورس درباره حساب نوشته شده است .
نسخه‌هایى از این اثر در دارالکتب قاهره
، برلین و ایاصوفیه، موجود است.
۳. التفاحة فى اعمال المساحة، که در ۱۳۱۰ق در قاهره منتشر شد و باردیگر در ۱۳۶۸ق در ضمن مجموع المتون الکبیر در همانجا به طبع رسید.
۴. حل عقد الاِشْکال فى مساحة الاَشْکال، در یک مقدمه و ۲ باب. این اثر در ۶۲۹ق نوشته شد و نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره موجود است.
۵. مختصر، در علم حساب هوایى (نوعى محاسبه ذهنى با روش‌ها و قوانین خاص) که فقط طاش کوپری‌زاده
به آن اشاره کرده است.
۶. مختصر فى علم المفتوح من علم الحساب، که به نظر مى‌رسد همان کتاب ارشاد الحساب او باشد. اگرچه در نسخه برلین، نویسنده خود، این اثر را مختصر فى فن المفتوح من الحساب نامیده، ولى فهرست نویس کتابخانه مذکور
از آن با نام ارشادالحساب یاد کرده است. نسخه‌هایى از این اثر در آمبروزیانا و برلین
نگهداری مى‌شود.
۷. میزان العلوم فى تحقیق المعلوم. نسخه‌هایى از این اثر در صنعا
و آمبروزیانا موجود است.
۸. نصاب الحبر فى حساب الجبر، که به گفته نویسنده در
مکه و به خواهش علمای آن دیار نوشته شده است.
نسخه‌هایى از این اثر در برلین
نگهداری مى‌شود. با مقایسه صفحه آخر نسخه برلین
با کتابى که طاش کوپری‌زاده
در علم حساب
درهم و
دینار به ابن فلوس نسبت داده، مى‌توان حدس زد که این هر دو یکى هستند.
۹. کتابى در علم حساب درهم و دینار - چگونگى استخراج مجهولات عددی، که شمار آن مجهولات از معادلات جبری بیشتر باشد و این مجهولات متعدد را حساب درهم و دینار و فلس نام نهاده‌اند.
به نظر مى‌رسد که ابن فلوس لقب خود را از فلس، در اینگونه محاسبات ریاضى، گرفته باشد.
۱۰. وسیلة الطلاب فى معرفة الاوقات بالحساب
در مآخذ دیگر به این اثر اشاره‌ای نشده است.
۱۱. مختصر، در علم قوافى، در یک مقدمه و ۵ فصل که نسخه‌ای از آن در دارالکتب مصر موجود است.
۱) ابن ابى الوفاء، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
۲) ابن عماد حنبلى، عبدالحى، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق.
۳) ابن کثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۴) ازهریه، فهرست.
۵) سید، خطى.
۶) صفا، ذبیح الله، تاریخ علوم عقلى در تمدن اسلامى، تهران، ۱۳۴۶ش.
۷) صنعا، خطى.
۸) طاش کوپری‌زاده، احمد، مفتاح السعادة، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸- ۱۳۲۹ق.
۹) طعمه، عدنان جواد، مخطوطات برلین، ماربورگ، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۱۰) مشار، خانبابا، فهرست کتابهای چاپى عربى، تهران، ۱۳۴۴ش.
۱۱) نعیمى، عبدالقادر، الدارس فى تاریخ المدارس، دمشق، ۱۳۶۷ق/ ۱۹۴۸م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌فلوس»، ج۴،ص۱۶۰۶.
