ابن‌صقر ابوالعباس احمد بن عبدالرحمان انصاری خزرجی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِصَقْر، ابوالعباس
احمد بن عبدالرحمان بن محمد بن عبدالرحمان بن محمد بن صقر انصاری خزرجی، فقیه،
محدث ،
ادیب و
قاضی مالکی مذهب اندلسی
سده ۵ -۶ق/۱۱-۱۲م بود.
نیای وی اصلاً در سر قسطه، شهری که «انصار»
مهاجر در آنجا
وطن گزیده بودند، می‌زیست و به سبب بروز نابسامانی‌های سیاسی به بلنسیه نقل مکان کرد.
عبدالرحمان پدر ابن‌صقر در ۴۵۴ق/۱۰۶۲م در این شهر زاده شد.
ازاو به عنوان راوی و مورخی یاد کرده‌اند که در طلب
علم به شهرهای بسیار در مغرب و اندلس چون فاس، غرناطه، قرطبه، مالقه، و المریه سفر کرد. وی آثار بسیاری به صورت گزیده‌هایی از کتب تاریخ و سیر و مغازی به جای گذارد و سرانجام در ۵۲۳ق/۱۱۲۹م و به روایتی ۵۱۱ق/۱۱۱۷م در
مراکش که چند سال آخر عمر را در آنجا می‌گذرانید، درگذشت.
ابن‌صقر در المریه که پدرش مدتی در آنجا اقامت داشت، زاده شد. در
تاریخ تولد او اختلاف هست: در حالی که بیشتر نویسندگان، او را متولد
ربیع الاول ۴۹۲
دانسته‌اند، تنها ابن‌خطیب که مبسوط ترین شرح حال او را نوشته،
سال ۵۰۲ق را به عنوان تاریخ تولد وی ذکر کرده است.
ابن‌صقر از کودکی زیر نظر مستقیم پدر تربیت شد و با او به مجالس
استماع حدیث می‌رفت
و هم از این روست که پدر و
پسر در برخی از مشایخ روایی خود مشترکند.
به هر حال ابن‌صقر
قرآن و قرائات مختلف آن را از پدر خود و ابوالحسن تُطَیْلی و ابوالعباس ابن فیرة
بن مفضل فراگرفت، و در ادبیات نزد کسانی چون ابوالحسن
بن باذش و ابوالقاسم
بن ابرش به شاگردی پرداخت، و از کسانی نظیر ابواسحاق
بن صواب و ابوبحر سفیان
بن عاصی و غالب
بن عطیه و ابن وضاح و ابوالفضل عیاض و خلف
بن بشکوال و ابن‌عطیه روایت کرد.
به نظر می‌رسد که ابن‌صقر نیز مانند پدر در شهرهای مغرب و
اندلس سفر ها کرد.
چه در سال‌های پیش از ۵۳۶ق از حضور او در غرناطه و وادی آش سخن رفته است
اما در واپسین سال‌های فرمانروایی مرابطون، به مراکش بازگشت و روایت ابن‌قاضی مکناسی
مبنی بر آنکه ابن‌صقر در فاس، به دکانی در غرب
مسجد جامع آنجا به
استنساخ و
صحافی کتاب می‌پرداخت و هم در آن شهر
موعظه می‌کرد، باید مربوط به همین سال‌ها باشد،پس از
عزل ابن‌حسّون، وی منصب
قضا یافت و سپس
امام جماعت شد.
ابن‌صقر ظاهراً در همین مقام بود که موحدون در
شوال ۵۴۱ مراکش را تصرف کردند و به دنبال آن کتابخانه بزرگی که وی فراهم کرده و بسیاری از کتاب‌های آن را به خط خود نوشته بود، در این واقعه از میان رفت. عبدالمؤمن موحدی پس از تصرف آن دیار، ابن‌صقر را نخست به قضای مراکش و سپس به قضای غرناطه و آنگاه به قضای اشبیلیه برگزید.
از مشاغل قضایی او به روزگار فرمانروایی ابو یعقوب یوسف موحدی یاد نشده، تنها گفته‌اند که این امیر، ابن‌صقر را به خدمت
کتابخانه برگزید که به گفته ابن‌خطیب
به دیده موحدون از مناصب مهمی به شمار می‌رفت که جز دانشمندان و بزرگان اهل علم را بدان راه نبود.
با این‌همه دانسته نیست که چرا ابن‌صقر، به رغم اهمیتی که در دستگاه موحدون داشت و به وی بسیار ارج می‌نهادند، به مراکش بازگشت و تا پایان عمر همان‌جا سکنی گزید.
تاریخ درگذشت او را نیز به اختلاف یاد کرده‌اند. ابن‌خطیب
جمادی‌الاول ۵۵۹ را تاریخ درگذشت او دانسته
و معلوم نیست چرا پالنثیا
همین روایت را پذیرفته و ذکر کرده است، در حالی که دیگران ۵۶۹ق را ذکر کرده‌اند.
ابن‌صقر را محدثی
ثقه و کاتبی بلیغ و شاعری ماهر
و متکلمی برجسته و خوش نویسی چیره‌دست شمرده‌اند که نسبت به دنیا بسی بی‌اعتنا بود و با آنکه از امیران موحدی عطایا به وی می‌رسید، به اندک قوتی
قناعت می‌ورزید و چون درگذشت هیچ میراثی برجای نگذارد. با این‌همه طبعی بلند و همتی عالی داشت.
وی علاوه بر مشاغل یاد شده، مجالس درس نیز داشت و برخی از آن‌ها چندان
شهرت یافته بود که حتی امیر موحدی نیز در شمار طلاب در آن شرکت می‌جست.
پسرش ابوعبدالله
بن احمد بن صقر و نیز
ابوخالد یزید
بن رفاعه و
ابومحمد بن محمد قضاعی از او روایت کرده‌اند
ابن‌صقر تصانیفی نیز داشته که به گفته ابن‌خطیب بر
دانش و ادراک و تسلط او بر موضع آن آثار گواه بوده است:
۱.کتاب شرح شهاب الاخبار قضاعی و انوار الافکار فیمن دخل جزیرة الاندلس من الزهاد الابرار، که ناتمام ماند و پسرش پس از
مرگ او آن را به پایان برد.
در کتابخانه طلعت قاهره نسخه‌ای از شرح شهاب الاخبار، بی‌ذکر نام مؤلف موجود است که در ۵۵۳ق تألیف شده و محتملاً همین اثر ابن‌صقر است.
نسخه‌های دیگری از همین اثر در کتابخانه‌های توپکاپی و اوقاف العامی موصل
نگهداری می‌شود.
(۱) ابن‌ابار،
محمد، التکمله، قاهره، ۱۹۵۶م.
(۲) ابن‌خطیب،
محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، به کوشش
محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
(۳) ابن‌فرحون، ابراهیم، الدیباج المُذْهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، به کوشش
محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۴) ابن‌قاضی مکناسی،
احمد، جذوة الاقتباس، رباط ۱۹۷۴م.
(۵)
احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، عراق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
(۶) پالنثیا، آنخل گونثالث، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م.
(۷) سید، فواد، «نوادر المخطوطات فی مکتبة طلعت»، مجله معهد المنحطوطات العربیه، قاهره، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
(۸) مقری تلمسانی،
احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌صقر»، ج۴، ص۱۴۱۴.
