ابن‌خباز ابوالعباس احمد بن حسین موصلی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ خَبّاز، ابوالعباس شمس‌الدین، یا ابوعبدالله احمد بن حسین (
رجب ۵۸۹ - ۶۳۹ق/ ژانویه ۱۱۹۳- ۱۲۴۲م)،
ادیب،
فقیه شافعی و زبان‌شناس
نابینای موصلی است.
از شیوه و چگونگی زندگانی وی اطلاع چندانی در دست نیست.
ذهبی وی را اصلاً از اهالی
اربل می‌داند، اما
غسانی او را زاده
موصل پنداشته است و یمانی
نیز گوید که وی ساکن
موصل بود و در همین شهر نشو و نما یافت و به تحصیل علوم متداول پرداخت. از استادان و شاگردان وی نیز اطلاعی در دست نیست. اما گویند وی بعد از شیخ خویش بر کرسی استادی تکیه زد و به تدریس علوم
نحو،
لغت،
عروض،
فرائض و
حساب پرداخت و در این امر چنان موفق بود که بسیاری از طالبان
علم نزد وی گرد می‌آمدند.
حافظه بسیار نیرومند وی، زبانزد خاص و عام بود به گونه‌ای که یمانی کسی را در آن زمان همانند او نشناخته است.
از جمله گویند
الایضاح،
التکملة،
المفصل و نیز چندین دیوان
شعر را حفظ داشت.
ذهبی او را به خصوص در علوم
ادب زبردست دانسته و از او به «العلامه» یاد می‌کند.
در خلال کارهای او به نوعی کوشش در نوآوری نیز برمی‌خوریم، مثلاً در مورد این اصل که زیادت
حرف در
کلمه بر زیادت معنی دلالت دارد، جست و جوی بسیار کرده و استادانش را در این امر عاجز دیده است و سپس خود با پژوهش بسیار و با توجه به
تفسیر فخررازی (د ۶۰۶ق/ ۱۴۰۹م) مثالهای فراوانی در این زمینه عرضه کرده است.
ابن خباز
شعر نیز می‌سروده است. اما در منابع بجز چند
بیت از او چیزی در دست نیست: ذهبی
چهار بیت، ابن تغری بردی
دو بیت در تغزل و
یمانی دو بیت در نکوهش معاصران از وی نقل کرده‌اند.
وی ۵۰ ساله بود
که در موصل
چشم از
جهان فروبست. در
سال مرگ وی اختلاف است. متقدمان تا
سیوطی مرگ او را ۶۲۹ق دانسته‌اند، اما
سیوطی تاریخ
وفات او را ۶۳۷ ق می‌داند. مدرس بر اساس نسخه خطی
الغرة ابن خباز تاریخ اتمام تألیف آن را ۲۳
صفر ۶۳۹ق دیده و به قطع، مرگ او را چند ماهی بعد از این تاریخ ذکر کرده است.
نسخه اسکوریال. نیز مؤید این نظر است.
آثار ابن خباز عبارتند از:
۱.
توجیه اللمع، یا
شرح اللمع ابن جنی.
۲.
شرح فصول ابن معطی.
۳.
الغرة المخفیة فی شرح الدرة الالفیة، که
شرح الدرة الالفیة ابن معطی است. طبق نسخه اسکوریال، نویسنده خود گوید که این کتاب را با همکاری فقیه
شمس‌الدین ابوالعباس اسعردی در ۶۳۹ق به پایان رسانیده است.
بروکلمان به ۵ نسخه خطی از این اثر اشاره کرده است، بر این شمار می‌توان فهرست چند کتابخانه دیگر را نیز افزود: ازهریه
آصفیه
دارالکتب المصریه
و نیز جامع زیتونیه
تونس چستربیتی، گزیده‌هایی از این شرح به همراه
الدرة الالفیة فی علم العربیة، به کوشش زتسترین در لایپزیگ (۱۹۰۰م) با مقدمه‌ای به زبان آلمانی به چاپ رسیده است.
۴.
النهایة فی شرح الکفایة، از این کتاب نسخه‌ای در دانشگاه پرینستون، حتی موجود است.
کحاله آن را
النهایة فی شرح الکافیة ذکر کرده است.
۱.
شرح المقدمة الجزولیة.
۲.
شرح میزان العربیة ابن انباری.
۳.
مناقب الشیخ ابن قدامة.
۴.
النظم الفرید فی نثر التقیید.
(۱) آصفیه، خطی.
(۲) ابن تغری بردی، النجوم.
(۳) ابن کثیر، البدایة.
(۴) محمد ابن یوسف ابوحیان غرناطی، تذکرة النحاة، به کوشش عفیف عبدالرحمان، بیروت، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
(۵) ازهریه، خطی.
(۶) بغدادی، هدیه.
(۷) حاجی خلیفه، کشف.
(۸) دارالکتب المصریه، خطی.
(۹) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام (الطبقة الرابعة و الستون)، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
(۱۰) محمد بن احمد ذهبی، العبر، به کوشش ابوهاجر بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
(۱۱) عبداللطیف بن محمد ریاضی زاده، اسماء الکتب، به کوشش محمد التونجی، دمشق، ۱۴۰۳ق.
(۱۲) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق.
(۱۳) الملک الاشرف غسانی، المسجد المسبوک، به کوشش شاکر محمود عبدالمنعم، بیروت، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵م.
(۱۴) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، البلغة، به کوشش محمد مصری، دمشق، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م.
(۱۵) عمررضا کحاله، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م.
(۱۶) محمدعلی مدرس ، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۶ق.
(۱۷) عبدالحفیظ منصور، فهرس مخطوطات المکتبة الاحمدیة بتونس، بیروت، دارالفتح، للطباعة و النشر.
(۱۸) عبدالباقی بن عبدالمجید یمانی، اشارة التعیین فی تراجم النحاة و اللغویین، به کوشش عبدالمجید دیاب، حجاز، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالعباس ابن‌خباز»، ج۳، ص۱۱۳۸.
