ابن‌حاج ابوالبرکات محمد بن محمد سلمی بلفیقی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ حاج، ابوالبرکات محمد بن محمد بن ابراهیم بن محمد بن خلف سلمی بلفیقی (۶۸۰ -۷۷۰ق/۱۲۸۱- ۱۳۶۹م)، محدث،
فقیه
مالکی، مقری، قاضی، شاعر و مورخ اندلسی است.
برخی از مآخذ
تولد او را در ۶۶۴ق و فوتش را به تفاوت در ۷۷۱، ۷۷۳، ۷۷۴ق نیز آورده‌اند.
نسبت سلمی به قبیله عرب سلیم و نسبت بلفیقی به بلفیق۱ (قلعه‌ای در نزدیکی
المریه۲) است.
نسبت او را به
عباس بن مرداس از اصحاب
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و اله و سلم) می‌رسانند.
وی در
المریه دیده به
جهان گشود و نخست در زادگاهش به تحصیل پرداخت.
پس از آن به بجایه رفت و در آنجا از ابوعلی منصور بن احمد بن عبدالحق مشدالی دانش آموخت، سپس به
مراکش رفت و مدتی در سبته اقامت گزید.
ابن حاج در
اقراء و
قضا و
خطابت شهرت یافت و در شلش (۷۱۰ق) و نیز در مربله و اسطبونه به برخی مناصب نایل شد.
وی بعد از مدتی به
اندلس بازگشت و در مالقه۳ مقیم شد و به اقراء پرداخت و در همان‌جا بود که از ابوعبدالله محمد بن احمد طنجانی استماع کرد.
او در ۷۳۲ق در
المریه بوده
و در ۷۳۵ق/۱۳۳۵م، پس از درگذشت ابوعمرو بن منظور به جای وی در مالقه به قضا پرداخت. سپس مدتی در غرناطه عهده‌دار قضا و خطابت گردید، ولی از منصب قضای غرناطه دست کشید (احتمالاً عزل شد) و پس از مدتی اقامت در آنجا به
المریه فرستاده شد. پس از چندی مجدداً به قضای غرناطه منصوب شد و در این مدت به عنوان
سفیر بین حکمرانان نیز عمل می‌کرد.
ابن قاضی مکناسی
از یک سفر دیگر وی به
مغرب پس از ۷۱۰ق یاد کرده که در آن ابن حاج وارد فاس شده و از مشایخ آنجا استماع کرده است. وی متذکر شده است که ابن حاج در بازگشت از این سفر به
المریه رفته و در آنجا مجلس اقراء ترتیب داده و مدتی نیز قضای برجه و دلایه را بر عهده گرفته است.
وی در پایان
عمر سمت قضا و خطابة
المریه را داشت و در همان‌جا وفات یافت.
در میان مشایخ ابن حاج در علوم مختلف می‌توان از ابوالحسن بن ابی العیش، ابوعبدالله بن خمیس جحدری شاعر، ابوجعفر بن زبیر، ابوعبدالله بن رشید،
ابوعبدالله بن رافع و جز آنان یاد کرد.
ابن خطیب ادیب برجسته اندلسی و
ابن خلدون مورخ بزرگ، ابن حاج را استاد خود معرفی کرده، او را از بزرگ‌ترین محدثان و فقیهان و ادیبان دانسته، به شاگردی وی افتخار کرده‌اند.
قطعاتی از
اشعار او در برخی منابع نقل شده است.
ژیبرت در مقاله‌ای جامع شخصیت او را به خصوص از نظر ادبی مورد بررسی قرار داده و فهرستی از آثار وی به دست داده است.
چند عنوان از آثار ابن حاج عبارتند از: الافصاح فیمن عرف فی الاندلس بالصلاح؛ تاریخ
المریة که آن را به پایان نرسانده و در
حاجی خلیفه
به خطا تاریخ مرسیه ضبط شده است؛ تأليف فى اسماء الكتب و التعريف بمؤلفها على حروف المعجم؛ دیوان شعر با عنوان العذب و الاجاج من کلام ابی البرکات بن الحاج المؤتمن علی انباء ابناء الزمن
(۱) محمد ابن جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، به کوشش برگشترسر، بیروت، ۱۳۵۲ق/۱۹۳۳م.
(۲) احمد ابن حجر، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۶۶م.
(۳) محمد ابن خطیب، الکتیبة الکامنة، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۳م.
(۴) محمد ابن خطیب، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
(۵) ابن خلدون، التعریف، بیروت، ۱۹۷۹م.
(۶) ابراهیم بن علی ابن فرحون، الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، به کوشش ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
(۷) احمد ابن قاضی مکناسی، جذوة الاقتباس فی ذکر من حل من اعلام مدینة فاس، رباط، ۱۹۷۳م.
(۸) بغدادی، هدیة.
(۹) حاجی خلیفه، کشف.
(۱۰) عمر فروخ، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۳م.
(۱۱) احمد مقری، ازهار الریاض، به کوشش ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۳۵۸ق/۱۹۳۹م.
(۱۲) احمد مقری، نفح الطیب، به کوشش محمد بقاعی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۳) نباهی مالقی، ابوالحسن، تاریخ قضاة الاندلس، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالبرکات ابن‌حاج»، ج۳، ص۱۰۵۸.
