ابن‌جحام ابوعبدالله محمد بن عباس بزاز
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ جُحام، ابوعبدالله محمد بن عباس بن علی بن مروان بن ماهیار ملقب به بزاز، مفسر، محدث و فقیه امامی است.
شیخ طوسی از وی به صورت ابن حجام نام برده،
لیکن با توجه به اینکه
نجاشی نام وی را ابن جحام ذکر کرده و
علامه حلی بر این ضبط تأکید نموده است، احتمالاً در متن
رجال و فهرست، تصحیفی رخ داده است.
از زندگی ابن جحام چیزی دانسته نیست و حتی
تاریخ ولادت و درگذشت و همچنین خاستگاه وی نیز نامعلوم است. از آن‌جا که در مآخذ از میان شاگردان ابن جحام تنها به هارون بن موسی تلعکبری اشاره شده است و او در ۳۲۸ق/۹۴۰م از ابن جحام
سماع حدیث کرده و به دریافت
اجازه نائل شده است، می‌توان دریافت که درگذشت ابن جحام پس از این تاریخ بوده است.
نجاشی
علاوه بر اینکه ابن جحام را دوبار توثیق کرده، برای وی تعبیر کثیر الحدیث را نیز به کار برده است. علامه حلی
و حسن بن علی حلی
نیز او را توثیق کرده‌اند.
در هیچ یک از منابع قدیمی که درباره ابن جحام سخن گفته‌اند، از مشایخ و استادان وی نامی برده نشده است، لیکن با توجه به اسناد پاره‌ای از احادیثی که از آثار وی به جای مانده، می‌توان دریافت که وی نزد کسانی چون ابن عُقده، محمد بن جعفر رزّاز، حسن بن محمد بن جمهور عمّی، احمد بن ادریس قمی، علی بن سلیمان زُراری، محمد بن هُمام اسکافی، محمد بن جریر طبری، محمد بن عثمان بن ابی شیبه و محمد بن قاسم بن سلام و دیگر بزرگان آن عصر تحصیل و
استماع حدیث کرده است.
از آن‌جا که در برخی نسخه‌های رجال شیخ طوسی، ابن جحام از مردم باب الطاق
بغداد ، شمرده شده
و از طرفی جمعی از استادان مهم وی در بغداد می‌زیسته‌اند، به نظر می‌رسد که وی، لااقل بخشی از عمر خود را در آن‌جا سپری کرده باشد. احتمالاً وی به جهت
روایت از عبدالعزیز بن یحیی جلودی، سفری نیز به
بصره داشته است.
ابن جحام در
فقه ،
حدیث ،
تفسیر و
قرائت ، دارای آثاری بوده که می‌توان از بین آنها به المقنع در فقه، کتاب الاصول، کتاب الاوائل، التفسیر الکبیر، کتاب قرائة امیرالمؤمنین، کتاب قرائة اهل البیت و کتاب الناسخ و المنسوخ اشاره کرد.
نیز وی کتابی به نام تأویل مانزل فی النبی و آله تألیف کرده است
که نجاشی
از آن به نام مانزل من القرآن فی اهل البیت یاد کرده، بی‌آنکه آن را دیده باشد و به نقل از دیگران، حجم کتاب را هزار برگ ذکر کرده است. بنابر گفته
ابن طاووس که خود نسخه‌ای از آن کتاب را در اختیار داشته، این کتاب در دو مجلد بزرگ و شامل ۱۰ جزء بوده است. ابن طاووس و نیز حسن بن سلیمان حلی که نسخه ابن طاووس به دست وی رسیده در آثار خود، از این کتاب نقل می‌کنند.
همچنین نسخه ناقصی از آن نزد استرابادی بوده
که وی بیشتر آن را در تأویل الآیات آورده است. ابن طاووس از مختصر این کتاب نیز نام برده و از آن استفاده کرده است.
آقابزرگ
نسخه ناقصی را که در آن از
شیخ کلینی و نیز کتاب القراءات سیاری، نقل شده و نزد سید هبةالدین شهرستانی موجود بوده، نسخه‌ای از کتاب ابن جحام دانسته است، لیکن احتمالاً وی نسخه‌ای از کتاب تأویل الآیات الظاهرة را که دارای این مشخصات بوده، مشاهده کرده است.
سزگین نسخه‌ای خطی از کتاب حدیث محمد بن عباس بن تجیح را معرفی کرده و احتمال می‌دهد که این شخص همان ابن جحام باشد، در صورتی که بنابر مشخصاتی که خطیب
از این فرد به دست می‌دهد، می‌توان دریافت که وی کسی غیر از ابن جحام است.
(۱) آقابزرگ، الذریعة.
(۲) ابن طاووس علی، سعدالسعود، نجف،
۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
(۳) ابن طاووس علی، محاسبة النفس، تهران، ۱۳۱۹-۱۳۲۰ق.
(۴) ابن طاووس علی، الیقین، نجف،
۱۳۶۹ق/ ۱۹۵۰م.
(۵) استرابادی، شرف‌الدین علی، تأویل الا¸یات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، قم، مدرسة الامام المهدی.
(۶) حلی حسن بن سلیمان، مختصر بصائر الدرجات، نجف، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م.
(۷) حلی حسن بن علی، رجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
(۸) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م.
(۹) طوسی محمد، رجال، نجف، ۱۳۸۰ق.
(۱۰) طوسی محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة المرتضویة.
(۱۱) علامه حلی حسن، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق.
(۱۲) قهپایی عنایت‌الله، مجمع الرجال، به کوشش ضیاءالدین اصفهانی، اصفهان، ۱۳۸۷ق.
(۱۳) نجاشی احمد، رجال، قم، ۱۴۰۷ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن جحام»، ج۳، ص۱۰۲۵.
