ابن‌اعرابی ابوسعید احمد بن محمد اموی بصری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ اَعْرابی، ابوسعید احمد بن محمد بن زیاد بن بشر بن دِرْهَم اموی بصری، ملقب به شیخ‌الاسلام و شیخ الحرم (حیات: ۲۴۶-۳۴۰ یا ۳۴۱ ق /۸۶۰ -۹۵۱ یا ۹۵۲ م)،
فقیه،
محدث،
حافظ،
عارف و از مشایخ
صوفیه است. وی اهل
بصره بود و در
مکه اقامت داشت.
ابن اعرابی ابتدا به
دمشق سفر کرده و در آن‌جا
حدیث شنیده است.
و پس از آن دیگر شهر‌ها و مراکز علمی آن روزگار را دیده
و از
علما و بزرگان استفاده برده و استماع حدیث کرده است.
از کسانی چون
حسن بن محمد بن صبّاح زعفرانی (د ۲۶۰ ق /۸۷۴ م) و
سعدان بن نصر و
محمد بن عبدالملک دقیقی و
ابوداوود سجستانی (د ۲۷۵ ق /۸۸۸ م)
و دیگران حدیث شنیده است و افرادی مانند
محمد بن حسن بن خشّاب بغدادی،
ابومحمد عبدالله بن یوسف اصفهانی،
ابوالقاسم طبرانی،
دارقطنی،
ابوعبدالله محمد بن احمد بن یحیی بن مُفَرّج قرطبی و تنی چند از علمای
اندلس و جز آنان در
مکه از وی حدیث شنیده‌اند.
ابن اعرابی سرانجام به مکه رفته و مجاور
حرم شده و در آن‌جا حوزه درس و ذکر حدیث تشکیل داده است.
مقام علمی و
عرفانی وی مورد ستایش عالمان پس از او قرار گرفته است.
خواجه عبدالله انصاری او را عالم و فقیه و
شیخ الحرم نامیده است؛
ذهبی وی را به عنوان محدث
مکه نام برده؛
سلمی تصریح به
ثقه بودن وی نموده که احادیث را با
سند نقل می‌کرده است
و
ابن حجر عسقلانی نوشته است که وی در مقابل ذکر احادیث
اجرت می‌گرفته است.
درباره اعتقادات وی گفته‌اند که فقیهی متمایل به
مذهب
اصحاب حدیث و مذهب
ظاهریه بوده است.
ابن اعرابی از بزرگان و از مشایخ صوفیه و از طبقه چهارم متصوفه
به شمار آمده است. مشایخ صوفیه چون
سراج طوسی و
غزالی سخنان وی را در کتاب‌های خویش آورده‌اند. وی با مشایخ صوفیان مانند
جنید بغدادی (د ۲۹۸ق/۹۱۰م)،
عمرو بن عثمان مکی (د ۲۹۱ ق /۹۰۴ م)،
ابوالحسین احمد بن محمد نوری (د ۲۹۵ ق /۹۰۸ م)،
شبلی و
ابو احمد قلانسی مصاحبت داشته است.
در کتاب‌های
تاریخی و
رجالی و طبقات صوفیه آثار بسیاری به ابن اعرابی نسبت داده‌اند. ذهبی نوشته است که ابن اعرابی
سنن ابی داوود را
روایت می‌کرده و بر آن مطالبی می‌افزوده است
و درباره افرادی که از آنان حدیث شنیده، معجم بزرگی ترتیب داده است.
همچنین در تاریخ بصره کتابی نوشته است که ذهبی آن را ندیده، اما از
طبقات النُسّاک وی نقل کرده است.
آنچه از آثار وی در دست است این‌هاست:؛
۱. جزء
منتقی من الحدیث که نسخه ناقص خطی جزء چهارم آن در ۸ صفحه به خط
مغربی ، مورّخ (۶۵۱ ق /۱۲۵۳ م) در
دارالکتب ظاهریة
دمشق ذیل مجموعه شماره ۱۰۲۵ موجود است.
۲. کتاب
المعجم در رجال، ۲۴۹ صفحه و کتاب
رؤیة الله تبارک و تعالی در
حدیث. نسخه‌های خطی این دو کتاب مورخ ۴۴۷ ق /۱۰۵۵م) در همان کتابخانه ذیل مجموعه شماره ۱۰۷۱ نگهداری می‌شود.
۳. کتاب
فی معنی الزهد و اقوال النّاس فیه و صفة الزاهدین به روایت عبدالرحمان بن عمر بن سعید بزاز بن نحاس (د ۴۱۶ ق /۱۰۲۵ م) که در ۳۴۰ ق /۹۵۱ م آن را شنیده و روایت کرده است.
۴.
رسالة فی المواعظ و الفوائد و غیرذلک. نسخه‌های خطی هر دو کتاب در
دارالکتب قاهره ذیل مجموعه شماره ۱۲۵ موجود است.
۵. کتاب
الوجد، که یک باب از آن کتاب را
ابونصر سراج طوسی در
اللّمع فی التصوف به اختصار در ۵ صفحه نقل کرده است.
(۱) احمد ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹ق.
(۲) علی ابن عساکر، التاریخ الکبیر، به کوشش عبدالقادر بدران، دمشق، ۱۳۳۰ق.
(۳) عبدالله ابونصر سراج، اللمع فی التصوف، به کوشش رینولد نیکلسن، لیدن، ۱۹۱۴م.
(۴) خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیة، به کوشش عبدالحی حبیبی، کابل، ۱۳۴۱ش.
(۵) شمس‌الدین محمد ذهبی، تذکرة الحفاظ، بیروت، ۱۳۷۴ق.
(۶) شمس‌الدین محمد ذهبی، دول الاسلام، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۷) شمس‌الدین محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق.
(۸) غلام سرور، خزینة الاصفیاء، هند، لکهنو، ۱۸۷۳م.
(۹) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ترجمه محمود فهمی حجازی، به کوشش عرفه مصطفی و دیگران، ریاض، ۱۴۰۲ق.
(۱۰) محمد سلّمی، طبقات الصوفیه، به کوشش یوهانس پدرسن، لیدن، ۱۹۶۰م.
(۱۱) ظاهریه، خطی (مجامیع).
(۱۲) احمد مقری، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوسعید ابن‌اعرابی»، ج۳، ص۸۹۴.
