• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

آزادی آموزش و پرورش

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


آزادی آموزش و پرورش از مباحث علم حقوق بوده و به معنای آزادی تاسیس مدارس، آزادی انتخاب نوع آموزش و مؤسسه آموزشی و آزادی مطالب و مضامین برای یادگیری است. از دیدگاه اسلامی تمام افراد انسانی قابل تربیت هستند و اصول فضایل و ارزش‌های انسانی در ضمیر و سرشت هر انسانی به ودیعه نهاده شده است. اعلامیه جهانی حقوق بشر در اسلام و دیگر اسناد حقوق بشری و نیز قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران حق علم‌آموزی را مورد ملاحظه جدی قرار داده‌اند.


«حق بر آموزش شامل فراگیری معلومات از طریق آموزش و پرورش ابتدایی و عمومی و تخصص‌های عملی از طریق آموزش کاربردی، نظیر آموزش فنی و حرفه‌ای می‌باشد»
[۱] هاشمی، سیدمحمد، حقوق بشر و آزادی‌های اساسی، ص۵۰۱، تهران، نشر میزان، پاییز ۱۳۸۴، چاپ اول.
چراکه بر خلاف دنیای قدیم امروزه خانواده به تنهایی قادر نیست تمام آموزش‌های لازم را به فرزندان خود منتقل کند. زیرا صرف زندگی معمولی در جهان امروز مهارت‌هایی را نیاز دارد که انتقال آنها به فرزندان از توانایی خانواده خارج است. بدین علت ضرورت تاکید بر این حق اهمیت می‌یابد.
[۲] قاری سیدفاطمی، سیدمحمد، حقوق بشر در جهان معاصر، ج۲، ص۳۰۵، تهران، انتشارات شهر دانش، سال ۱۳۸۸.

البته برخی نیز تعبیر آزادی آموزش و پرورش را به معنای دیگری حمل نموده‌اند. در این تعریف افراد باید بتوانند با تاسیس مدارس خاص، آموزش‌ها و شیوه تربیتی خود را که نیاز می‌دانند به فرزندان خودشان و حتی دیگران منتقل نمایند و بالتبع در این راه دولت نیز باید کمترین محدودیت‌ها را لحاظ نماید.
[۳] مدنی، سیدجلال‌الدین، کلیات حقوق اساسی، ص۱۸۸، تهران، انتشارات پایدار، پاییز ۱۳۷۶.
[۴] توحیدی، احمدرضا، تاملی در اصول کلی نظام، حقوق و آزادی‌های مردم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۱۵۵، قم، نشر معارف، ۱۳۸۵.

بر این اساس یکی از حقوق‌دانان آزادی آموزش و پرورش را اینچنین تقسیم‌بندی کرده است: «اساساً آزادی آموزش و پرورش یعنی:
۱. آزادی تاسیس مدارس
۲. آزادی انتخاب نوع آموزش و مؤسسه آموزشی
۳. آزادی مطالب و مضامین برای یادگیری
[۵] قاضی، سیدابوالفضل، بایسته‌های حقوق اساسی، ص۱۴۹، تهران، نشر میزان، شهریور ۱۳۸۵، چاپ بیست و هفتم.
»
آزادی تنظیم محتوای درسی نیز یکی از شقوق آزادی آموزش و پرورش به حساب می‌آید. البته به شرطی که این اختیار منجر به سوءاستفاده معلمان نشده و به تحمیل عقاید و نظریات خود بر ذهن دانش‌آموزان نینجامد. به همین دلیل نظارت دولت بر این اصل از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
[۶] قاضی، سیدابوالفضل، بایسته‌های حقوق اساسی، ص۱۵۰.

در عین حال همان‌طور که در تعریف ابتدایی نیز مشهود است، برخی دیگر از حقوقدانان به جای استفاده از واژه آزادی، از عبارت حق بهره‌گرفته‌اند با این بیان که آموزش و پرورش حق همه افراد ملت است.
[۷] مهرپور، حسین، مختصر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۷۱، تهران، نشر دادگستر، ۱۳۸۷.

تکیه اعلامیه‌های حقوق بر آزادی آموزش و پرورش، به علت برخی ملاحظات کشورهای اروپایی و به ویژه کشور فرانسه بوده است. از ابتدا، کلیسا اعتقاد داشت که آموزش در مدارس باید رنگ و بوی مذهبی و دینی خود را حفظ کند، در حالی که دولت‌ها بر این باور بودند که میان تعلیمات مذهبی و آموزش رسمی متعلمان باید تفکیک قائل شد. به همین سبب موضوعی با عنوان مدارس آزاد با صبغه مذهبی ظهور پیدا کرد و احداث این مدارس نیز یک نوع اعتراض و مخالفت با سیاست‌های غیر مذهبی دولت‌ها تلقی می‌شد.
[۸] قاضی، سیدابوالفضل، بایسته‌های حقوق اساسی، ص۱۴۹.


در منابع دینی در باب اهمیت تعلیم و تعلم بسیار سخن رفته، تا جایی که این شیوه تربیت و آموزش به عنوان یکی از متعالی‌ترین اهداف انبیا شمرده شده است
[۹] توحیدی، احمدرضا، تاملی در اصول کلی نظام، حقوق و آزادی‌های مردم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۱۵۴.
[۱۰] شعبانی، قاسم، حقوق اساسی و ساختار حکومت اسلامی، ص۸۴، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۸۶، چاپ بیست و هشتم.
و از دیدگاه قرآن نیز شخص متصف به وصف علم دارای برتری است و جایگاه شایسته‌ای دارد. این اهمیت تا بدانجاست که حتی گزینش‌ها در اسلام تحت الشعاع میزان تربیت افراد قرار گرفته است.
[۱۱] توحیدی، احمدرضا، تاملی در اصول کلی نظام، حقوق و آزادی‌های مردم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۱۵۴.

یگانه راه حصول به درجات بالای انسانی و معنوی، تعلیم و تربیت نفس آدمی است. به همین دلیل است که انبیاء، مهم‌ترین هدف خود را جد و جهد در این زمینه می‌دانسته‌اند، زیرا رهایی از جهل کاملاً از تعلیم و تعلم اثر می‌گیرد. بر طبق آیات متعدد قرآن کریم تعلیم و تربیت اساس بعثت پیامبر بوده است
[۱۲] هاشمی، سیدمحمد، حقوق بشر و آزادی‌های اساسی، ص۵۰۱.
و این تاکید در شرایطی است که «اسلام تمام افراد انسانی را از هر خانواده و قشری که باشند قابل تربیت دانسته و معتقد است اصول فضایل و ارزش‌های انسانی در ضمیر و سرشت هر انسانی به ودیعه نهاده شده...»
[۱۳] شعبانی، قاسم، حقوق اساسی و ساختار حکومت اسلامی، ص۸۵.

امام‌ خمینی با نگاه توحیدی به مسئله آموزش‌وپرورش، آن را عبادت الهی می‌داند و معتقد است تنها از راه آموزش‌وپرورش صحیح، می‌تواند انسان را به حیات و رشد کامل رساند بر همین مبنا ایشان آموزش‌وپرورش را در تراز نبوت قرار می‌دهد که رسالت نورپراکنی در جامعه انسانی را برعهده دارد. هدف غایی از آموزش‌وپرورش تحول مثبت رشد در انسان و به‌تبع آن، جامعه است و در آموزه‌های دینی نیز تعالی بخشیدن انگیزه آموختن معرفی شده ‌است. در نگاه امام‌ خمینی هدف آموزش‌وپرورش اسلامی رهایی بخشیدن از عالم طبیعت، حیوانیت و اخلاق فاسد و راهنمایی به سمت انسانیت و عالم الهی است و تبدیل‌شدن انسان به انسان الهی
[۱۴] خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۹، ص۱۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
[۱۵] خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۹، ص۲۹۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
و در نهایت رسیدن به عبودیت حقیقی خدای واحد است.
[۱۶] خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۴، ص۳۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
[۱۷] خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۴، ص۴۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
امام ‌خمینی آموزش‌وپرورش را هدیه‌ الهی از مسیر آموزه‌های انبیا و اولیای الهی می‌داند و همواره بر تقدم پرورش روحی و شخصیتی تاکید می‌کند
[۱۸] خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۲، ص۴۹۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
و آموزش صحیح را در گرو تزکیه و پرورش و تربیت روحی و اخلاقی می‌شمارد
[۱۹] خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۲، ص۴۹۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
ازاین‌رو در نگاه ایشان، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) آموزگاران بزرگی هستند که باید در امر پرورش محوری اهمیت بنیادین پرورش بر آموزش، به آنان اقتدا کرد.
[۲۰] خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۸، ص۹۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
امام‌ خمینی با استناد به آیات الهی معتقد است انسان فطرت توحیدی دارد و ذاتاً کمال‌طلب است، گرایش به توحید و کمال مطلق از خصیصه‌های بنیادین و ذاتی انسان است و پرورشی کارآمد است که با گرایش‌های اساسی و فطری انسان همراهی داشته باشد. ایشان با اتکا به حدیث نبوی که انسان در آغاز تولد دارای فطرت الهی و پاک می‌داند، معتقد است فساد و انحراف را مربیان و فضای آموزشی و پرورشی بر انسان تحمیل می‌کنند و مسئولیت آن متوجه مسئولان آموزش‌وپرورش است.
[۲۱] خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۱، ص۳۷۲-۳۷۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


اعلامیه جهانی حقوق بشر در اسلام نیز به تبع توصیه‌هایی که دین مبین اسلام در زمینه تحصیل علم داشته است موادی را به تاکید بر مبانی این حق اختصاص داده است.
برای مثال ماده ۱۱ اعلامیه، این حق را برای هر کودکی از بدو تولد محترم دانسته و تاکید داشته که والدین و دولت باید به آموزش و تربیت فرزند توجه داشته باشند.
همچنین ماده ۱۲ اعلامیه که مطلعش نیز ترجمه‌ای از روایت معروف پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است، به نوعی به شرح و بسط ماده ۱۱ پرداخته است:
ماده ۱۲ «الف: طلب علم بر هر کسی که توانایی آن را داشته باشد واجب است و تعلیم انسان‌ها بر دولت و جامعه تکلیف است. بنابراین بر دولت و بر هر کس از فرد و جامعه‌ای که توانایی دارد، تامین طرق و آماده ساختن وسایل تعلیم واجب است. همچنین تضمین تنوع تعلیم بر آنان واجب است، به طوری که مصالح جامعه را برآورد و معرفت دین اسلام و حقایق عالم هستی و تصرف معقول در آن حقایق را به سود بشریت امکان پذیرسازد...»
[۲۲] جعفری، محمدتقی، حقوق جهانی بشر، ص۱۷۲، تهران، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه‌ جعفری، تابستان ۱۳۸۶، چاپ دوم.


آموزش و پرورش در دیگر اسناد حقوق بشری نیز به علت اهمیت بالای علم‌آموزی مورد ملاحظه جدی قرار گرفته است.
بند اول ماده ۲۶ اعلامیه جهانی حقوق بشر در این ارتباط بیان داشته است:
هر کسی حق تحصیل دارد، تحصیل حداقل در مراحل ابتدایی باید رایگان باشد. همچنین تحصیلات ابتدایی باید اجباری شده و آموزش‌های فنی و حرفه‌ای نیز در دسترس عموم قرار گیرد. آموزش عالی هم باید برای همه و بر اساس شایستگی در دسترس باشد.
[۲۳] کمالان، سیدمهدی، منشور سازمان ملل متحد، ص۳۲۶، تهران، انتشارات کمالان، ۱۳۸۶، چاپ اول.

ماده ۱۳ میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی همین مضامین از جمله اجباری و رایگان بودن آموزش ابتدایی، تعمیم آموزش و پرورش متوسطه، حرکت به سمت مجانی کردن آموزش متوسطه، و... را بیان کرده و در بند ج اعلام داشته: «... ج: آموزش و پرورش عالی باید به کلیه وسایل مقتضی به ویژه به وسیله معمول کردن تدریجی آموزش و پرورش مجانی به تساوی کامل بر اساس استعداد هر کس در دسترس عموم قرار گیرد.»
[۲۴] مهرپور، حسین، مختصر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۷۲.

مفاهیم و مضامین فوق در مواد یک و چهار کنوانسیون مبارزه با تبعیض در آموزش مصوب ۱۴ دسامبر ۱۹۶۰ یونسکو نیز مورد تصریح و تاکید قرار گرفته است.
[۲۵] مهرپور، حسین، مختصر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۷۲.
همچنین این مساله در میثاق حقوق مدنی و سیاسی، اعلامیه آمریکایی حقوق بشر، پروتکل اول کنوانسیون اروپایی حقوق بشر و منشور آفریقایی حقوق بشر ذکر شده است.
[۲۶] آقایی، بهمن، فرهنگ حقوق بشر، ص۶۶، تهران، کتابخانه گنج دانش، سال ۱۳۷۶.


در قانون اساسی عموم کشورها تعهد دولت به تامین و تضمین آموزش و پرورش و تعمیم آن برای همگان و اجباری بودن آن در مرحله ابتدایی و رایگان بودن آن مورد تاکید قرار گرفته است. در این باره قانون اساسی ایتالیا در اصل ۳۴ آموزش ابتدایی را به میزان ۸ سال، رایگان و اجباری نموده است. قانون اساسی مصر نیز در اصل ۱۸ بیان کرده که: «حکومت به تضمین آموزش همگانی به‌ویژه آموزش ابتدایی که اجباری است، موظف می‌باشد...» قانون اساسی کره جنوبی نیز آموزش ابتدایی را در اصل ۳۱ خود، اجباری و رایگان اعلام نموده است.
[۲۷] آقایی، بهمن، فرهنگ حقوق بشر، ص۶۶، تهران، کتابخانه گنج دانش، سال ۱۳۷۶.
(ماده ۳۱ قانون اساسی کره جنوبی: «تمام شهروندان حق دارند بر حسب توانایی و استعدادشان به طور مساوی از آموزش برخوردار باشند...»)
یکی از دلایل اجباری بودن آموزش‌های ابتدایی این است که این دوره و حتی دوره متوسطه، حداقل دانشی است که هر شخص برای امتداد زندگی فردی و اجتماعی خود نیازمند آن است و در واقع از لوازم حیات سالم همه افراد جامعه امروزی به شمار می‌رود.
[۲۸] هاشمی، سیدمحمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۲۸۰، تهران، نشر میزان، بهار۱۳۸۲، چاپ چهارم.


به نظر می‌رسد از نظر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، آزادی آموزش و پرورش به عنوان پیش‌فرضی که قابل قبول است، مو‌رد توجه بوده و لذا اشاره صریحی به آن نشده است. در واقع هدف تدوین کنندگان قانون اساسی این بوده است که بی‌سوادی از کشور رخت بر بسته و به موازات آن سطح آگاهی‌های عموم مردم نیز به طور قابل ملاحظه‌ای بالا برود.
[۲۹] توحیدی، احمدرضا، تاملی در اصول کلی نظام، حقوق و آزادی‌های مردم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۱۵۶.
در عین حال در این سند توجه خاصی به اصل آموزش و پرورش معطوف شده و بر تامین و همگانی بودن و رایگان بودن آن نه در سطح ابتدایی که تا سطح متوسطه تاکید شده است. لذا یکی از وظایف اساسی دولت با توجه به بند سه اصل سوم قانون اساسی این قرار گرفته که آموزش و پرورش و تربیت بدنی رایگان را برای همه در تمام سطوح مهیا سازد و آموزش عالی را تسهیل و تعمیم نماید.
[۳۰] مهرپور، حسین، مختصر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۷۳.

به کارگیری عبارت «برای همه» در بند سه اصل سوم و «برای همه ملت» در اصل سی‌ام، ذهن را به این سو متمایل می‌کند که قانون اساسی به حق آموزش و پرورش برای همه اتباع کشور معتقد است و تبعیض در میان اتباع کشور را روا نمی‌دارد. هر چند افراد نیز هر کدام بر حسب استعدادها و شایستگی‌های خود به میزان‌های متفاوتی از این امکان بهره‌مند می‌شوند.
[۳۱] مهرپور، حسین، مختصر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۷۳.

لذا بر مبنای این استدلال برخی حقوقدانان بیان داشته‌اند که: «هیچ محدودیت قانونی برای آموزش و پرورش از نظر سن، جنس و مرام و مسلک و یا عقیده دینی و مذهبی وجود ندارد.»
[۳۲] هاشمی، سیدمحمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۲۸۰.


۶.۱ - اصل سی‌ام قانون اساسی

اصل سی‌ام قانون اساسی همانطور که اشاره شد به صراحت اعلام داشته که:
«دولت موظف است وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سرحد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد.»
از دلایلی که قانون آموزش عالی را همچون ابتدایی اجباری اعلام نکرده این است که با فراگیری رشته‌های دانشگاهی، افراد قادر به تصدی مشاغل پیچیده و تخصصی خواهند بود. لذا به این علت که نمی‌توان آموزش عالی را، همانند آموزش ابتدایی تا متوسطه، یک نیاز عام و فراگیر دانست اجباری کردن آن نیز ضرورتی نداشته است.
[۳۳] هاشمی، سیدمحمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۲۸۱.


۶.۲ - اصل چهل و سوم قانون اساسی

بند ۱ از اصل چهل و سوم نیز، آموزش و پرورش را جزء نیازهای اساسی بشر دانسته و یکی از نتایج پایداری اقتصاد در کشور را تامین مناسب آموزش و پرورش برای همگان، معرفی کرده است.
[۳۴] وحیدی، احمدرضا، تاملی در اصول کلی نظام، حقوق و آزادی‌های مردم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۱۵۶.
همچنین اشاره کلی قانون اساسی به آزادی‌های اجتماعی و فرهنگی در مواد مختلف نیز قطعاً حق بر آموزش و پرورش را در بر می‌گیرد.
از دیگر الزامات دولت ایران به رعایت حق آموزش و پرورش، عضویتش در میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی اجتماعی و فرهنگی و کنوانسیون مبارزه با تبعیض در آموزش یونسکو است که به طور طبیعی التزام به این امر را برای دولت به همراه دارد.

۶.۳ - اصل سوم قانون اساسی

از جمله وظایف اساسی دولت طبق بند دو اصل سوم عبارت است از «... بالابردن سطح آگاهی‌های عمومی در همه زمینه‌ها با استفاده صحیح از مطبوعات و رسانه‌های گروهی و وسایل دیگر» و طبق بند چهار همان اصل: «تقویت روح بررسی و تتبع و ابتکار در تمام زمینه‌های علمی و فنی و فرهنگی واسلامی از طریق تاسیس مراکز تحقیق و تشویق محققان». البته این مهم در صورتی محقق خواهد شد که نظام آموزشی از شیوه کاملاً یکنواخت بیان امور علمی صرف و تفکرات محض فلسفی عبور کرده و تئوری‌های خود را در میدان عمل به واقعیات نزدیک‌تر نماید.
[۳۵] هاشمی، سیدمحمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۲۸۲.


۶.۴ - نکات قانون اساسی

از ملاحظه بندها و موادی که در قانون اساسی نسبت به آموزش و پرورش بیان شده است نکاتی چند قابل استخراج است که دولت اسلامی باید نسبت به آنها توجه نماید.
۱. در ضمن اینکه وسایل و محیط آموزشی رایگان باید توسط دولت مهیا شود، شرایط باید به گونه‌ای باشد که هیچ کس از هیچ قشری به دلیل فقر و ناداری از نعمت دانش‌اندوزی بی‌بهره نماند.
[۳۶] شعبانی، قاسم، حقوق اساسی و ساختار حکومت اسلامی، ص۸۶.
دولت باید برای حمایت از اقشار ضعیفی که توان پرداخت هزینه‌های مدارس خصوصی را ندارند امکان تحصیل رایگان را فراهم آورد.
[۳۷] قاضی، سیدابوالفضل، بایسته‌های حقوق اساسی، ص۱۵۰.
از سوی دیگر این فضاهای آموزشی باید دارای شرایط صحیح ایمنی، بهداشتی و استانداردهای پذیرفته شده باشند.
[۳۸] منوچهر طباطبایی مؤتمنی، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، ص۹۱، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، سال ۱۳۷۰.

۲. مربیان و معلمانی که با این مراکز مرتبطند باید از حد اعلای صلاحیت‌های علمی، اخلاقی و دیگر استانداردها برخوردار باشند.
۳. محتوای آموزشی باید با اهداف عالیه اسلامی و قانون اساسی کاملاًَ منطبق باشد.
۴. همچنین دولت موظف است که فضای آموزشی لازم و سایر امکانات، نظیر استاد، آزمایشگاه، منابع تحقیقات و... را برای سطوح آموزش عالی فراهم نماید تا هر کس که مستعد برای حضور در مقاطع بالاتر و تحصیل مراتب علمی ویژه است بتواند به این مرتبه دست یابد
[۳۹] شعبانی، قاسم، حقوق اساسی و ساختار حکومت اسلامی، ۸۶.
و دولت نیز از دانش این فرد در راستای خودکفایی کشور استفاده نماید.

۱. ↑ هاشمی، سیدمحمد، حقوق بشر و آزادی‌های اساسی، ص۵۰۱، تهران، نشر میزان، پاییز ۱۳۸۴، چاپ اول.
۲. ↑ قاری سیدفاطمی، سیدمحمد، حقوق بشر در جهان معاصر، ج۲، ص۳۰۵، تهران، انتشارات شهر دانش، سال ۱۳۸۸.
۳. ↑ مدنی، سیدجلال‌الدین، کلیات حقوق اساسی، ص۱۸۸، تهران، انتشارات پایدار، پاییز ۱۳۷۶.
۴. ↑ توحیدی، احمدرضا، تاملی در اصول کلی نظام، حقوق و آزادی‌های مردم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۱۵۵، قم، نشر معارف، ۱۳۸۵.
۵. ↑ قاضی، سیدابوالفضل، بایسته‌های حقوق اساسی، ص۱۴۹، تهران، نشر میزان، شهریور ۱۳۸۵، چاپ بیست و هفتم.
۶. ↑ قاضی، سیدابوالفضل، بایسته‌های حقوق اساسی، ص۱۵۰.
۷. ↑ مهرپور، حسین، مختصر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۷۱، تهران، نشر دادگستر، ۱۳۸۷.
۸. ↑ قاضی، سیدابوالفضل، بایسته‌های حقوق اساسی، ص۱۴۹.
۹. ↑ توحیدی، احمدرضا، تاملی در اصول کلی نظام، حقوق و آزادی‌های مردم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۱۵۴.
۱۰. ↑ شعبانی، قاسم، حقوق اساسی و ساختار حکومت اسلامی، ص۸۴، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۸۶، چاپ بیست و هشتم.
۱۱. ↑ توحیدی، احمدرضا، تاملی در اصول کلی نظام، حقوق و آزادی‌های مردم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۱۵۴.
۱۲. ↑ هاشمی، سیدمحمد، حقوق بشر و آزادی‌های اساسی، ص۵۰۱.
۱۳. ↑ شعبانی، قاسم، حقوق اساسی و ساختار حکومت اسلامی، ص۸۵.
۱۴. ↑ خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۹، ص۱۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۱۵. ↑ خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۹، ص۲۹۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۱۶. ↑ خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۴، ص۳۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۱۷. ↑ خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۴، ص۴۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۱۸. ↑ خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۲، ص۴۹۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۱۹. ↑ خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۱۲، ص۴۹۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۲۰. ↑ خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، ج۸، ص۹۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۲۱. ↑ خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۱، ص۳۷۲-۳۷۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۲۲. ↑ جعفری، محمدتقی، حقوق جهانی بشر، ص۱۷۲، تهران، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه‌ جعفری، تابستان ۱۳۸۶، چاپ دوم.
۲۳. ↑ کمالان، سیدمهدی، منشور سازمان ملل متحد، ص۳۲۶، تهران، انتشارات کمالان، ۱۳۸۶، چاپ اول.
۲۴. ↑ مهرپور، حسین، مختصر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۷۲.
۲۵. ↑ مهرپور، حسین، مختصر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۷۲.
۲۶. ↑ آقایی، بهمن، فرهنگ حقوق بشر، ص۶۶، تهران، کتابخانه گنج دانش، سال ۱۳۷۶.
۲۷. ↑ آقایی، بهمن، فرهنگ حقوق بشر، ص۶۶، تهران، کتابخانه گنج دانش، سال ۱۳۷۶.
۲۸. ↑ هاشمی، سیدمحمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۲۸۰، تهران، نشر میزان، بهار۱۳۸۲، چاپ چهارم.
۲۹. ↑ توحیدی، احمدرضا، تاملی در اصول کلی نظام، حقوق و آزادی‌های مردم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۱۵۶.
۳۰. ↑ مهرپور، حسین، مختصر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۷۳.
۳۱. ↑ مهرپور، حسین، مختصر حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۷۳.
۳۲. ↑ هاشمی، سیدمحمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۲۸۰.
۳۳. ↑ هاشمی، سیدمحمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۲۸۱.
۳۴. ↑ وحیدی، احمدرضا، تاملی در اصول کلی نظام، حقوق و آزادی‌های مردم در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۱۵۶.
۳۵. ↑ هاشمی، سیدمحمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ص۲۸۲.
۳۶. ↑ شعبانی، قاسم، حقوق اساسی و ساختار حکومت اسلامی، ص۸۶.
۳۷. ↑ قاضی، سیدابوالفضل، بایسته‌های حقوق اساسی، ص۱۵۰.
۳۸. ↑ منوچهر طباطبایی مؤتمنی، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، ص۹۱، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، سال ۱۳۷۰.
۳۹. ↑ شعبانی، قاسم، حقوق اساسی و ساختار حکومت اسلامی، ۸۶.


• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «آزادی (حق) آموزش و پرورش»، تاریخ بازیابی ۹۹/۶/۲۳.    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : آزادی | تعلیم و تعلم | حقوق عمومی | دیدگاه های اخلاقی امام خمینی | مباحث حقوقی
جعبه ابزار