یوسف بن یحیی بویطی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بُوَیْطی، ابویعقوب، یوسف بن یحیی قرشی از فقها و محدثان عامه و جانشین
شافعی است.
بُوَیْطی، ابویعقوبیوسف بن یحیی قرشی (د ۲۳۱ق/۸۴۶م)،
فقیه ،
زاهد و محدث مصری، شاگرد و جانشین
شافعی ، نسبت وی به بوبط، روستایی درصعید
مصر میرسد.
از
تاریخ تولد وی در منابع ذکری به میان نیامده است، ولی براساس آگاهیهای موجود دربارۀ
روایت وی از ابنوهَب (د۱۹۷ق/۸۱۳م)، میتوان ولادت او را در نیمۀ دوم
سده ۲ق تخمین زد.
او که به ابن بویطی نیز معروف است، به بُوَیْط، قریهای در
مصر ، منسوب بوده است
و تاریخ ولادت او معلوم نیست.
احادیث نبوی را از
شافعی (متوفی ۲۰۴) و عبداللّه بن وهب فقیه مالکی (۱۲۵ـ۱۹۷)
استماع کرد.
ابواسماعیل ترمذی، ابراهیم بن اسحاق حربی، قاسم بن مغیره جوهری، احمدبن منصور رمادی، ابومحمد الدارمی، ابوحاتم، ربیع بن سلیمان و بعضی از محدثان دیگر نیز از وی
روایت کردهاند.
بویطی مصاحب شافعی بود و نزد او منزلت مهمی داشت.
شافعی نظریات او را تأیید میکرد و گاهی پاسخ به مسائل را به وی ارجاع میداد و بویطی را زبان خود میدانست.
شافعی پس از ابتلا به مرضی که به
مرگ او منجر شد، جلسات درس خود را به بویطی واگذار کرد و او را اعلم اصحاب و شاگردان خود خواند.
پس از فوت شافعی نیز بویطی جانشین او در درس و
افتاء شد.
بویطی
فقه را نزد شافعی فرا گرفت. پس از
مرگ شافعی (۲۰۴ق/۸۱۹م). با وجود رقیبانی چون محمد بن عبدالله بن عبدالحکم (د ۲۶۸ق/۸۸۱م)، بویطی که از بقیه مسنتر بود، جانشین وی در امر
تدریس و
فتوا گشت.
گفتهاند که شافعی استفتائات را به او ارجاع میداد
و نیز اورا اعلم
اصحاب خود میدانست.
ابنندیم،
مُزَنی را فقیهترین اصحاب
شافعی ، و بویطی را صالحترین آنها خوانده است. همچنین تسلط وی بر
احتجاج به
کتاب خدا ستوده شده است.
ابنحزم،
بویطی را از مجتهدان اصحاب شافعی محسوب میدارد.
بویطی از ابنوهب ومحمد بن ادریس شافعی
حدیث شنید.
در فهرست کسانی که از او روایت کردهاند، از ربیع بن سلیمان مرادی، ابواسماعیل ترمذی، ابراهیم بن اسحاق حربی، ابوحاتم رازی، عثمان بن سعید دارمی،
قاسم بن مغیره جوهری ، احمد بن منصوررمادی، قاسم بن هاشم سمسار، احمد بن ابراهیم بن فیل، محمد بن عامر مِصّیصی،
ابوسهل محمود بن نضر بن واصل بُخاری ، یحیی بن عثمان بن صالح مصری و ابوالولید مکی میتوان یاد کرد.
از نظر اعتبار در نقل حدیث، ابوحاتم اورا «صدوق»،
و احمد عجلی او را
ثقه و پیرو سنت دانسته است
بویطی در
جریان محنه در روزگار الوائق باالله (حک ۲۲۷-۲۳۲ق/۸۴۲-۸۴۷م) در
مصر بازداشت، ودر
غل و زنجیر به
بغداد آورده شد. در ماجرای بازداشت وی، از
حسادت و
سعایت برخی چون ابنابی اللیث، قاضی حنقی مصر، ابوبکر اصم، اصحاب ابنابی دؤاد، فرزند شافعی و مزنی یاد شده است.
وی که قائلان به مخلوق بودن
قرآن را
کافر میدانست، براثر پافشاری در عقیدۀ خود زندانی گردید و در
حبس درگذشت.
بویطی قائل به قِدَم
قرآن بود.
به همین سبب در دوران خلافت واثق بالله (۲۲۷ـ۲۳۲) از مصر به
بغداد فراخوانده شد؛ اما با وجود زندان و شکنجه از عقیده خود دست برنداشت تا در ۲۳۱ یا ۲۳۲ در زندان درگذشت. اسنوی علت گرفتاری بویطی را سعایت ابن ابی اللیث قاضی حنفی مصر میداند.
از جمله آثار اوست: المختصرالکبیر؛ المختصرالصغیر؛ الفرایض (هر سه در فروع).
بویطی دو مختصر از کتابهای شافعی ترتیب داده بود که
ابنندیم آنها را با عنوانالمختصر الکبیر و المختصر الصغیر معرفی کرده است. گفتنی است که مختصر بویطی به ترتیب بابهای المبسوط
شافعی تنظیم شده بود
و علاوه برکتابهای موجود در المبسوط افزودههای فراوانی نیز داشته است.
این کتاب نزد سبکی موجود بوده، و اقتباسهایی از آن را در طبقات خود آورده است.
به هر تقدیر، بویطی را مروج آثار مصری شافعی دانستهاند.
دربرخی گزارشها آمده است که آثار وی نسبت به دیگر کتب، خطای کمتری دارد.
دیگر اثر وی کتاب الفرائض است.
به گفته عبادی شافعی و سبکی، المختصر در نهایت زیبایی و به شیوه ابواب کتاب
مبسوط تألیف شده است
بعضی از محققان گردآوری آثار شافعی را که کتاب الامّ نامیده شده به بویطی نسبت میدهند، اما برخی دیگر آن را از آثار ربیع بن سلیمان (خدمتگزار و شاگرد شافعی) دانستهاند.
اثر دیگر بویطی کتابی در نحو است که کحّاله
نام آن را النزّهة الذهبّیة و حاجی خلیفه
و بغدادی
النزهة الزهیّة نامیدهاند.
(۱) ابن تغری بردی، النّجوم الزاهرة فی ملوک مصر و قاهرة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳).
(۲) ابن خلّکان، وفیات الاعیان، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷.
(۳) ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ رضا تجدّد، تهران ۱۳۵۰ ش.
(۴) عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیة، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۵) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، در حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۶) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
(۷) احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۸) محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، بیروت ۱۴۰۲ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۲ـ ۱۹۸۸.
(۹) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶.
(۱۰) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشّافعیّة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۱۱) فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۲) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمر بارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۱۳) احمدبن مصطفی طاش کبری زاده، مفتاح السعادة و مصباح السیادة، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
(۱۴) محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
(۱۵) عمررضا کحّاله، معجم المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت.
(۱۶) یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بویطی»، شماره۲۱۲۶. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بویطی»، ج۱۳، ص۳۲.