یوسف بدیعی سمرقندی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَدیعی‌ِسَمَرْقَنْدی، یوسف (د۸۹۷ق/۱۴۹۲م)، متخلص به
بدیعی، ادیب و سخنور
قرن ۹ق/۱۵م. از زندگانی او اطلاعات اندکی بر جای مانده است.
از آن‌جا که وی در
اندجان (شهری در فرغانه) به دنیا آمد،
برخی منابع او را با نسبت اندجانی خوانده‌اند.
بدیعی از خردسالی به
شعر و شاعری روی آورد. در آغازِ نوجوانی رهسپار
سمرقند شد و به فراگیری
دانش و فنون شعر پرداخت. در آن‌جا با مولانا صفایی، شاعر اندجانی آشنا شد و در حلقة شاگردان او درآمد. پیوند دوستانه و عمیق میان آن دو سبب شد که برخی
بدیعی را با تخلص و شهرت صفایی بخوانند، اما این موضوع سبب رنجش شاعر جوان می‌شد.
گفته‌اند که اشعار ایام نوجوانی او از پختگی لازم برخوردار نبود؛ با این حال، وی پس از وقوف به صنایع شعری و فراگرفتن
عروض،
بدیع و
معانی و
بیان در سرودن انواع شعر تبحر یافت.
بدیعی در عهد محمد بایسنقر به شهرت رسید
و در دوران
سلطان حسین بایقرا (حک ۸۷۲ -۹۱۱ق/۱۴۶۷- ۱۵۰۵م) از
ماوراءالنهر به
هرات آمد و در درگاه او تقرب و حرمت بسیار یافت.
وی پس از سفر به نواحی مختلف
خراسان و به روایتی دکن
هند،
سرانجام به
سرخس آمد. او در همین شهر درگذشت و در مقبرة شیخ لقمان پرنده (بابالقمان) به خاک سپرده شد؛ به این مناسبت، گاهی او را سرخسی هم نامیده‌اند
از
بدیعی ابیاتی پراکنده در تذکره‌ها باقی مانده، و دیوانی از وی تاکنون به دست نیامده است.
بدیعی در فن معما چیره دست بود و رساله‌ای با عنوان شرح معما در تبیین قواعد معما و نجوم تألیف کرد. این رساله در ۸۹۴ق/۱۴۸۹م نگاشته شده، و مشتمل بر ۱۰ «شجره» است.
دست‌نویسی از این اثر در کتابخانة
پنجاب نگهداری می‌شود
حسین، ج۳، ص۶۵۰). همچنین استقبال او از قصیدة «مرآت الصفا» مشهور است.
در برخی منابع متأخر به اثر دیگری از
بدیعی با عنوان مثلثات منظوم یا نصاب مثلث اشاره شده است.
در حالی که برخی احتمال می‌دهند که این اثر به شاعر سدة ۱۰ق/۱۶م،
بدیعی تبریزی تعلق داشته باشد، به خصوص که در همة موارد نام مؤلف با ابهام آمده است.
(۱) شیخ آقابزرگ تهرانی، الذریعة.
(۲) محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش.
(۳) محمدبشیر حسین، فهرست مخطوطات شیرانی، لاهور، ۱۹۷۳م.
(۴) غیاث‌الدین خواندمیر، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۵) غیاث‌الدین خواندمیر، خلاصةالاخبار، به کوشش گویا اعتمادی، کابل، ۱۳۴۵ش.
(۶) دولتشاه سمرقندی، تذکرةالشعراء، به کوشش ادواردبراون، لیدن، ۱۳۱۸ق.
(۷) محمد مظفر حسین صبا، تذکرة روز روشن، به کوشش محمد حسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
(۸) محمد صدیق حسن خان، نگارستان سخن، به کوشش محمد عبدالمجیدخان، کلکته، ۱۲۹۳ق.
(۹) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۵۶ش.
(۱۰) علی حسن خان، صبح گلشن، به کوشش محمد عبدالمجیدخان، کلکته، ۱۲۹۵ق.
(۱۱) علیشیر نوایی، مجالس النفائس، ترجمة شاه محمد قزوینی، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۱۲) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۵ش.
(۱۳) منزوی، خطی.
(۱۴) منزوی مشترک.
(۱۵) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، ۱۳۴۴ش.
(۱۶) علیقلی واله داغستانی، ریاض الشعراء، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک، شم ۴۳۰۴.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۴۶۶۰.
