یحیی بن حسن اسدی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن بِطْریق، ابوحسین، یا ابوزکریا شمس الدین یحیی بن حسن بن حسین بن
علی بن محمد بن بطریق اسدی حلی (۵۲۳ -۶۰۰ق /۱۱۲۹- ۱۲۰۴م)، محدث،
فقیه ، ادیب و متکلم
امامی می‌باشد.
یحیی بن حسن بن حسین بن
علی بن محمد بن بطریق، در سال ۵۲۳ هـ . ق. در شهر حله
عراق پا به عرصه وجود نهاد.
آل بطریق، در زمان های گذشته از خاندان های مشهور شیعی علم و ادب در شهر
حله بودند که ادیبان، دانشمندان، فقیهان و صاحبان فضل و کمال بسیاری از آن برخاسته اند.
به گفته
بحرالعلوم در زمان معاصر از افراد منتسب به این خاندان، نام و نشانی در حله یافت نمی شود
و آن چه از کتاب های تاریخ نویسان و شرح حال نویسان به دست می آید تنها شرح حال یحیی بن حسن و اجمالی از زندگانی دو فرزند او
علی و محمد از مشهورترین افراد این خاندان می باشد.
اما در مورد پدر، اجداد، نوادگان و دیگر بستگان او خبر خاصی درد ست نیست و شاید دلیل آن، پراکنده شدن افراد منتسب به این خاندان در نقاط مختلف شهر ها و کشورهای اسلامی باشد.
یحیی بن بطریق، تحصیلات خود را نزد استادان ماهر شهر حله، با یادگیری خواندن و نوشتن آغاز کرد و به خاطر علاقه فراوان به ادبیات، نویسندگی و شعر، به فراگیری لغت، ادبیات عرب و فنون
نظم و
نثر روی آورد. وی این مرحله از دانش اندوزی را با موفقیت کامل به پایان رساند. او تحصیلات
عالی خود را در رشته های مختلف
علوم اسلامی به ویژه
فقه،
اصول،
کلام،
حدیث،
تفسیر و
رجال نزد دانشمندان، فقیهان و محدثان آن شهر ادامه داد. فقه و کلام را بر مذهب
امامیه نزد
سدیدالدین محمود حمصی فراگرفت.
او با جدیت زیادی بعد از سال ها کوشش و پژوهش، در رشته های
کلام و
رجال به آگاهی های فراوان دست یافت و در شناخت
اخبار و
روایات نیز دارای مهارت به سزا شد. وی در رشته
فقه و
اصول نیز به درجه بلند
اجتهاد و مقام افتا نایل آمد و از استادان، مجتهدان و فقیهان نام آور شهر حله گردید.
وی مدتی در
بغداد و سپس در واسط سکنی گزید و به زهد و پرهیز شهرت یافت.
ابن بطریق در نظر عالمان و فقیهان دارای موقعیت و جایگاه ویژه ای است. آنان با عبارات و اوصاف گوناگون از او به بزرگی یاد کرده اند. نویسندگان «
اعیان الشیعه» و «
أمل الآمل» و دیگران او را دانشمندی بزرگ، محدثی پژوهشگر، مورد اعتماد و راستگو معرفی کرده اند.
نویسنده «
ریاض العما» او را چنین معرفی می کند:
شیخ بزرگ، آفتاب دین، یحیی فرزند حسن بن حسین بن
علی بن محمد بن بطریق،متکلمی فاضل، دانشمندی بزرگ و محدثی
عالی قدر که در مدح او گفته اند: خورشید
دین، زیبایی
اسلام، مرجع مردم،
فقیه،
مفتی آل رسول ـ صلی الله علیه و آله وسلم ـ و ... .
نویسندگان «
الکنی و الالقاب» «
الاعلام قاموس الرجال» و نیز نویسنده «
لؤلؤة البحرین» مهمترین ویژگی علمی او را دقت در مطالب و پژوهش در مسائل و معارف علمی می دانند و با اوصاف «باحث» و «محقق» او را توصیف کرده اند.
حضور استادان بزرگ و نامدار در شهر عالم خیز حله، زمینه را برای رشد و بالندگی طالبان علوم و معارف اسلامی فراهم کرده بود.
ابن بطریق از این بستر مناسب، کمال استفاده را نمود و در محضر بسیاری از آنان حاضر شد و به تحصیل علم و کمال پرداخت و بهره های فراوان برد. شرح حال نوسان از بین استادان فراوان او تنها به چند نفر اشاره کرده اند.
مشایخ عمده روایی او از
اهل سنت عبارتند از:
ابوالغنائم معمر بن محمد بن احمد بن عبدالله حسینی، ابوجعفر اقبال بن مبارک بن محمد عکبری واسطی، ابوبکر عبدالله بن منصور بن عمران باقلانی، ابوالحسن محمد بن حسن بن
علی بن وزیر ابوالعلاء واسطی، محمد بن یحیی بن محمد بن ابی السطلین
علوی بغدادی و دیگران.
از مشایخ خاصه (
شیعه ) وی بیشتر از
عمادالدین ابوجعفر محمد بن قاسم طبری صاحب بشارة المصطفی
، احمد بن طاهر بن
علی بن طاهر حسینی و محمد بن
علی بن شهر آشوب مازندرانی
،
سدید الدین محمود بن علی حمصی نام برده اند.
شاگردان و
راویان او عبارتند از:
علی بن یحیی بن حسن بن بطریق، ابوالحسن
علی بن یحیی خیاط سورآوی (متوفای ۵۹۸ ق)
، شرف الدین سید فخار بن سعد بن فخار بن احمد (متوفای ۶۳۰ ق)
، نجم الدین محمد بن ابی هشام
علوی،
صفی الدین سید محمد بن معد بن
علی (وی از فرزندان با واسطه امام موسی کاظم (علیه السلام ) می باشد.) سلسله نسب او چنین است: محمد بن سعد بن
علی بن رافع بن ابی الفضائل سعد بن
علی بن حمزه بن احمد بن حمزه بن
علی بن احمد بن موسی بن ابراهیم بن موسی الکاظم (علیه السلام ) ، ابوحامد نجم الاسلام سید محمد بن عبدالله بن
علی بن زهره حسینی حلبی
محسن بن ابراهیم بن مرزوم
، مجد الدین ابوالمکارم احمد بن الحسین بن
علی ابی الغنائم
و محمد بن جعفر مشهدی.
ابن بطریق علاوه بر سفر های زیارتی و عبادی به شهر های مذهبی، چندین سفر تحقیقی و پژوهشی نیز به شهر های علمی و فرهنگی آن زمان داشت که حدود سی سال بین سال های (۵۷۰ ـ ۶۰۰ هـ . ق) طول کشید و در مقصدهایی که از قبل در نظر داشت سکونت گزید.
از نوشته ها و آثار گرانبهای او و نیز تصریح شرح حال نویسان بر می آید، که انیگزه اصلی این سفرها، رفع مهجوریت از نام، پیام و منقبت
اهل بیت عصمت و طهارت (
علیهم السلام)، هجمه های فرهنگی گسترده مخالفان اهل بیت (
علیهم السلام)، محرومیت مجامع علمی و مذهبی شیعی از منابع و ادله اثبات کننده حقانیت، منقبت و فضیلت
ائمه ، خصوصا
علی (
علیهم السلام) بوده است.
ابن شهر آشوب، شیخ و استاد بزرگ
ابن بطریق وضعیت هجمه گسترده حمله به حریم
مکتب اهل بیت (
علیهم السلام) را در قالب تألیف مقاله و خطبه از ناحیه عالمان و محدثان
اهل سنت در قرن ششم هجری با دسته بندی کردن آن ها در کتاب مشهور «المناقب» خود بدین مضمون بیان می کند:
در این زمان، بیشترین اختلاف بین اهل سنت و
شیعه در
امامت معصومین (
علیهم السلام) وجود دارد. اکثر مردم از
ولایت و محبت اهل بیت (
علیهم السلام) گریزان هستند و از یاد و نام و ذکر فضایل آن حضرات دوری می کنند.
منابع روایی شیعه از بسیاری از
روایاتی که در موضوع مناقب و فضایل
ائمه ، به ویژه
علی (
علیهم السلام) وارد شده، خالی است. راویان اهل سنت نیز بیشترین کتمان و حق پوشی را در این زمینه انجام می دهند که به طور کلی این راویان و مولفان را می توان به چند دسته تقسیم کرد.
گروه اول: کسانی هستند که از نقل هر گونه روایت در مورد مناقب
معصومین ـ
علیهم السلام ـ سرباز می زنند.
گروه دوم: کسانی هستند که آن روایات را نقل کرده، ولی آن ها را ساختگی دانسته و در
سند و یا
دلالت آن ها خدشه وارد می کنند.
گروه سوم: آن روایات را نقل کرده و سند آن ها ار قبول دارند ولی مضمون آن را بر غیر معصومین (
علیهم السلام) تطبیق می دهند.
گروه چهارم: برای خنثی سازی آن روایات، به جعل و ساختن روایات دال بر
منقبت و فضلیت برای دیگر
اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) دست می زنند.
گروه پنجم: کسانی هستند که برای مخفی نگاه داشتن فضائل آن حضرات دست به
تقطیع روایات می زنند مثلا «الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنه» را نقل می کنند ولی از نقل دنبال آن که فضیلت
علی (علیه السلام) را می راسند سرباز می زنند و دنبال آن «و ابو هما خیر منهما» است.
گروه ششم: شبهه افکنانی هستند که در فضائل آن حضرات از قبیل
علم ، شجاعت،
ایمان و امثال آن ها القای
شبهه کرده و از
حضرت علی (علیه السلام) چهره ای نامطلوب خشن، بدون جاذبه، بی تدبیر و ... در ذهن مخاطبان و شنوندگان و خوانندگان خود می سازند.
ابن بطریق با پی بردن به گستردگی هجمه مخالفان به حریم مکتب
اهل بیت (
علیهم السلام) و آگاه شدن از نحوه عملکرد آنان در سست کردن ارکان
تشیع، به دفاع برخاست و شیوه دفاعی خود را بر اساس جدال احسنپایه ریزی کرد.
در این شیوه از مقابله، از منابع و ادله ای استفاده می شود که مورد قبول طرف مقابل است. در مورد مناقب و فضائل ائمه (
علیهم السلام) ، مهمترین دلیلی که
اهل سنت آن را قبول دارند و می پذیرند، آیات و روایات نبوی است که در این زمینه وارد شده است و در کتاب های خود، آن ها را ضبط کرده اند.
از این رو برای دست یابی به منابع لازم و مقابله با شبهه های ایجاد شده به سفری طولانی دست زد. وی به قصد ملاقات با عالمان و محدثان بزرگ اهل سنت ساکن در شهر های
بغداد و
واسط عراق و شهر
حلب هجرت نمود و به این شهر ها سفر کرد و در این راه متحمل رنج ها و مشقت های فراوانی شد.
ابن بطریق حدود سال ۵۷۰ ق سفر های پژوهشی خود را به شهر
بغداد آغاز نمود، و مدتی در آن شهر سکونت گزید. وی نزد محدثان
شیعی و
سنی حاضر شد و در مورد
روایات موجود در منابع آنان به بحث و گفت وگو پرداخت.
وی بعد از تحقیقات لازم، سفر خود را به شهر واسطکه بسیاری از محدثان اهل سنت در آن جا حضور داشتند ادامه داد.
شهر واسط عراق یکی از شهر های علمی و فرهنگی در قرن های پنجم و ششم هجری بود که هم اکنون از نظر موقعیت جغرافیایی در استان واسط به مرکزیت شهر «الکوت» واقع شده است. نام دیگر این شهر «الکوت الحی» است و این غیر از شهر «الکوت» است که مرکز استان واسط است.این شهر در آن زمان دارای مدارس و مراکز فرهنگی و مذهبی و نیز عالمان، فقیهان و محدثان فراوانی از اهل سنت بود که قهرا به عنوان یک نوع مرکزیت علمی و مذهبی در کنار شهر های
بغداد و امثال آن مطرح بوده است.
ابن بطریق برای ارتباط با عالمان آن شهر، به ویژه محدثان آنان و نیز دست یابی به روایاتی که موضوع آن فضائل و مناقب اهل بیت (علیه السلام) است این شهر را برای پژوهش و تحقیق خود انتخاب کرد. از منابع تاریخی و کتاب های تراجم بر می آید که وی حدود ۳۰ سال در چند نوبت به آن کشور سفر کرده است.
بعضی از عالمان و محدثانی که
ابن بطریق از آنان روایات فضائل و مناقب
امامان معصوم (
علیهم السلام) به ویژه
علی (علیه السلام) را شنیده عبارتند از:
• ابوبکر، عبدالله بن منصور بن عمران الباقلانی (متوفای ۵۹۳ ق) ؛
وی از راویان مشهور و از محدثان بزرگ شهر واسط و از شاگردان «ابوالعز محمد بن الحسین قلانسی» و «ابوالقاسم
علی بن
علی بن شیروان» در واسط و «ابو محمد سبط الخیاط» در
بغداد بود.
ابن بطریق در سال ۵۷۹ ق در شهر واسط با او ملاقات نمود و بسیاری از روایات و
احادیث را از او شنید و از منابعی که او در اختیار داشت استفاده های فراوانی برد.
• ابوجعفر، اقبال بن مبارک بن محمد عکبری واسطی؛ ابو عبدالله احمد بن
علی بن معمربن احمد بن عبیدالله الحسینی؛ محمد بن یحیی بن محمد بن ابی السطلین
علوی واعظ
بغدادی؛
ابن بطریق در سال ۵۸۴ ق با این سه عالم و
محدث سنی ملاقات کرد و ماه ها با آن ها به مباحثه علمی و استفاده از منابع روایی آن ها پرداخت.
از دیگر استادان حدیث شناس که
ابن بطریق با آنان ارتباط بر قرار کرد شخصیت های ذیل را می توان نام برد:
• ابو جعفر، مبارک بن زریق حداد واسطی؛ ابوالفتوح، نصر الله بن
علی بن منصور؛ ابو عبدالله محمد بن احمد بن عبید موصلی؛
ابن بطریق، در سال ۵۸۵ ق با این سه
محدث نیز ملاقات طولانی داشت.
•
علی بن حسین بن
علی بن حسن بن عمار موصلی؛
ابن بطریق با این عالم و محدث و شاید آخرین فرد مورد ملاقات او در واسط، دیدار و گفت و گو کرده که این دیدار در پایان مسافرت علمی وی یعنی سال (۵۹۵ ق) اتفاق افتاده است.
از دیگر
راویان و
محدثان از
اهل سنت که
ابن بطریق از آن ها
روایت شنیده است:
ابو عبدالله، احمد بن طاهر ملقب به
فخر الاسلام؛ ابو عبدالله، محمد بن عبید موصلی ابوالبرکات؛
علی بن الحسین بن
علی بن الحسن بن عمار مشهور به
محدث موصلی و دیگران هستند که سال دیدار
ابن بطریق با آن ها مشخص نیست.
مهمترین دستاورد سفر پژوهشی
ابن بطریق به شهر های
بغداد و
واسط ، تألیف چندین اثر ارزشمند فقهی، کلامی و روایی است. موضوع بیشتر این آثار مناقب، فضائل
ائمه (علیه السلام) به ویژه فضائل
علوی و اثبات خلافت بلافصل آن حضرت است از مضمون آثاری که از این دانمشند بزرگ هم اکنون یافت می شود برمی آید که او احاطه کافی بر
اخبار و
روایات و نیز
علم رجال و
تراجم به ویژه در مسایل اعتقادی و کلامی داشته است.
ابن بطریق بعد از انجام سفر به شهر های
بغداد و واسط، در
جمادی الاولی (۵۹۶ ق) برای تکمیل پژوهش خود راهی
حلب ـ از شهر های مهم و تاریخی کشور سوریه (شام قدیم) ـ شد.
این شهر، به خاطر موقعیت جغرافیایی مرکز تجارت و راه ارتباطی کشور های مهم هند چین، ایران، یونان، روم بوده و از این رو پایتخت بازرگانی شام محسوب می شده است. علاوه بر آن از مراکز مذهبی، علمی و فرهنگی در قرن های پنجم و ششم نیز به حساب می آمده است چه این که دارای مساجد و مدارس علمیه فراوان از ناحیه مذاهب مختلف شیعه و سنی بوده است مثل مدارس الزجاجیه، العصرونیه، القوامیه، الصاجیه، النوریه، شادبختیه، بلدقیه، الدقاقیه، اتابکیه و ... و علاوه بر آن ها مکان هایی به نام دارالحدیث داشته که حاوی منابع و مأخذ روایی فراوانی بود از این رو
ابن بطریق برای دست یابی به آن منابع راهی شهر حلب شده است.
در این سفر علاوه بر ملاقات با عالمان و محدثان
شیعه و
سنی، با مردم نیز دیدارهای مکرر داشت که موجب تقویت بنیه اعتقادی مردم آن سامان شد. مردم شیعه آن شهر برای رفع مشکلات عقیدتی، حل شبهات خود و آشنایی بیشتر با مبانی و اصول محکم
تشیع، به محضر او می شتافتند و از دریای عمیق علم، معرفت و کمال آن بزرگ مرد تاریخ تشیع استفاده می بردند.
ابن بطریق، پرسش و پاسخ هایی که بین مردم حلب و او صورت گرفته بود را در مجموعه ای به نام «
نهج المعلوم الی نفی المعدوم» که به نام «
سؤال اهل حلب» هم شهرت پیدا کرد، گرد آوری کرد که از تألیفات ارزشمند و پربار او به حساب آمده است.
مدت اقامت
ابن بطریق در آن شهر مشخص نیست ولی از منابع تاریخی و کتاب های شرح حال نویسان بر می آید که او بعد از مدتی اقامت در حلب، به زادگاهش شهر حله بازگشته و بقیه عمر خود را در آن جا گذرانده است.
۱. المستدرک المختار فی مناقب وصی المختار؛
که مستدرک
کتاب العمدة است.
مجلسی احتمالاً نسخه ای از آن را به خط نویسنده در دست داشته است.
۲. ابطال شبهة المتأولین لنص ولایة امیرالمؤمنین؛
۳. المناقب؛
آقابزرگ به چاپ این کتاب اشاره کرده است.
۱. عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار؛
مؤلف در این کتاب آرای
اهل سنت را درباره مناقب
امام علی (علیه‌السلام) از کتاب های
صحاح سته ، تفسیر ثعلبی، مناقب
ابن مغازلی، حلیة ابونعیم، مغازی
ابن اسحاق، فردوس
ابن شیرویه، مناقب سهائی و جز اینان گرد آورده است.
این کتاب یک بار در
تبریز در ۱۳۰۹ق /۱۸۹۲م و سپس در
قم در ۱۴۰۷ق /۱۹۸۷م منتشر شده است.
۲. خصائص الوحی المبین فی مناقب امیر المؤمنین (علیه السلام)؛
این اثر در برگیرنده
آیاتی است که به اعتراف
عامه و شهادت صحاح سته در
مناقب امام
علی (علیه‌السلام) نازل شده است.
خصائص نخستین بار در ۱۳۱۱ق /۱۸۹۳م به همراه
نورالهدایة دوانی و پس از آن در ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م به کوشش محمدباقر محمودی در تهران به چاپ رسیده است.
آثار دیگری نیز به
ابن بطریق نسبت داده شده است.
۱. اتفاق صحاح الاثر فی امامه الائمه الاثنی عشر؛
۲. تصفح الصحیحین فی تحلیل المتعتین؛
۳. الرد
علی اهل النظر فی تصفح ادله القضاء و القدر؛
۴. عیون الاخبار؛
۵. رجال الشیعة.
فقیه
عالی مقام و محدث بزرگ، شیخ یحیی بن بطریق بعد از سال ها تحقیق، پژوهش، تألیف، سفر ها و مجاهدت های طاقت فرسا بالاخره خورشید عمرش در
شعبان سال ۶۰۰ ق/ آوریل ۱۲۰۴ در ۷۷ سالگی در شهر حله غروب کرد و دارفانی را به مقصد ملکوت اعلی ترک و سر بر آستان معبود نهاد.
مکان دقیق مدفن آن
فقیه فقید در کتاب های تراجم و تاریخی ضبط نشده؛ ولی قدر مسلم در همان شهر (حله) به خاک سپرده شده است.
(۱) آقابزرگ، الذریعة.
(۲) آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، قرن ۶، به کوشش
علی نقی منزوی، بیروت، دارالکتاب العربی.
(۳) آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، قرن ۷، به کوشش
علی نقی منزوی، بیروت، دارالکتاب العربی.
(۴)
ابن بطریق یحیی بن حسن، کتاب خصائص الوحی المبین، به کوشش محمدباقر محمودی، تهران، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
(۵)
ابن حجر احمد بن
علی، لسان المیزان، حیدرآباددکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.
(۶) افندی عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی و محمود مرعشی، قم، ۱۴۰۱ق /۱۹۸۱م.
(۷) بحرالعلوم محمدصادق، حاشیه بر لؤلؤة البحرین بحرانی، قم، مؤسسة آل البیت.
(۸) حر عاملی محمد، آمل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی،
بغداد، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۵م.
(۹) صدر حسن، تأسیس الشیعة،
بغداد، شرکة النشر و الطباعة العراقیة.
(۱۰) کحاله عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۹۵۷م.
(۱۱) مجلسی محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
(۱۲) محفوظ حسین
علی، المخطوطات العربیة فی العراق، مجلة معهد المخطوطات العربیة، قاهره، س ۴، شم ۲، ربیع الاخر (۱۳۷۸/ نوامبر ۱۹۵۸).
(۱۳) مصطفوی حسن، مقدمة اختیار معرفة الرجال طوسی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
(۱۴)
علي كرجي، تلخيص از كتاب گلشن ابرار، ج ۴، ص ۵۱.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «شمس الدین ابن بطریق»، ج۳، ص۹۷۳. سایت اندیشه قم
