گستره بخل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بسیاری از لغت شناسان و مفسران برای
بخل ، اصطلاحی شرعی قائل شده‌اند که محدوده آن تنگ‌تر از معنای لغوی است.
آنچه در بیان این
اصطلاح و تعیین محدوده مزبور، مشهور شده آن است که بخل پرداخت نکردن واجبات مالی مانند
زکات است.
بر اساس این تعریف، اگر کسی آنچه را بر وی
واجب است ادا کند بخیل نامیده نمی‌شود.
برخی با
تعمیم معنای بخل آن را منع آنچه
منع آن فایده‌ای و
بذل آن زیانی ندارد دانسته
و برخی دیگر با قائل شدن گستره‌ای اخلاقی و روحی برای بخل آن را دشواری در بخشش دانسته‌اند.
اخلاق پژوهان مشهور اسلامی با
انتقاد از تعریفهای بخل نزد دیگران و جامع و مانع ندانستن آنها، خود در تعریف بخل و توضیح رابطه آن با مفاهیم پیرامونش گفته‌اند: بخل عبارت است از امساک کردن در جایی که بذل
واجب است، چنان‌که بذل کردن در جایی که
امساک واجب است،
تبذیر و
اسراف به شمار می‌آید و بین این دو، صفت پسندیده جود و سخا قرار دارد،
بنابراین بخل ضد
جود و
کرم نیست، بلکه ضد
اسراف است که هر دو (بخل و اسراف) از
اخلاق رذیله و رعایت حد
اعتدال یعنی جود پسندیده است،
چنان‌که خداوند به
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمان می‌دهد که نه دست خود را به گردن خویش بیاویزد که آن را هیچ‌گاه برای کمک به دیگران نگشاید و نه آن را کاملا بگشاید که هرچه دارد
انفاق کند: «ولا تَجعَل یَدَکَ مَغلولَةً اِلی عُنُقِکَ ولا تَبسُطها کُلَّ البَسطِ»
و در آیه‌ای دیگر یکی از صفات بندگان خاص الهی را رعایت
حد اعتدال در بخشش می‌داند: «و‌عِبادُ الرَّحمنِ الَّذینَ... والَّذینَ اِذا اَنفَقوا لَم یُسرِفوا ولَم یَقتُروا وکانَ بَینَ ذلِکَ قَواما»،
به هر روی به نظر می‌رسد بخل مراتب متعددی دارد که برخی از آن
حرام و برخی دیگر گرچه حرام نیست ولی ناپسند است، چنان که برخی ترک
ایثار در هنگام نیاز را بخل دانسته‌اند.
در آیاتی از قرآن که بخیلان به شدت نکوهش شده و به
آتش دوزخ وعده داده شده‌اند، مقصودْ بخلِ حرام است: «و‌لا‌یَحسَبَنَّ الَّذینَ یَبخَلونَ بِما ءاتهُمُ اللّهُ مِن فَضلِهِ هُوَ خَیرًا لَهُم بَل هُوَ شَرٌّ لَهُم سَیُطَوَّقونَ ما بَخِلوا بِهِ یَومَ‌القِیمَةِ...».
مرتبه بخل در برخی به حدی شدید است که اگر بهره‌ای از مُلک می‌داشتند به اندازه ذره‌ای از آن به مردم نمی‌دادند: «اَم لَهُم نَصیبٌ مِنَ المُلکِ فَاِذًا لاَ یُؤتونَ النّاسَ نَقیرا».
در نگاهی دیگر به گستره بخل در قرآن به متعلقهای گوناگونی به جز مال و
ثروت برمی‌خوریم، گرچه بسیاری از کسانی که در موضوع بخل سخن رانده‌اند متعلق آن را مال دانسته‌اند. در همین راستا برخی از مفسران مقصود از آیات «الَّذینَ یَبخَلونَ بِما ءاتهُمُ اللّهُ مِن فَضلِهِ...»
و «و یَکتُمونَ ما ءاتهُمُ اللّهُ مِن فَضلِهِ...»
را پنهان داشتن علم خویش به نبوّت
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و صفات ایشان که در
تورات موجود بود از سوی
یهود دانسته‌اند
یا در
تفسیر آیه «وما هُوَ عَلَی الغَیبِ بِضَنین»
«ضنین» را به معنای «بخیل» دانسته و گفته‌اند:
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نسبت به آنچه از
غیب می‌دانست، بخیل نبود که بخشی از آن را
ابلاغ نکند یا آن را تغییر داده و به صورت دیگری بیان کند.
می‌توان گفت به‌طور کلی آنچه از مصادیق
فضل الهی باشد مانند مال،
علم و جاه بخل به آن تعلق می‌گیرد.
احیاء علوم الدین؛ اخلاق در قرآن (پیام قرآن)؛ الاساس فی التفسیر؛ بحارالانوار؛ تاج العروس من جواهرالقاموس؛ التبیان فی تفسیرالقرآن؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم؛ التعریفات؛ تفسیر راهنما؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر المنار؛ تفسیر نمونه؛ جامع‌البیان عن تأویل آی‌القرآن؛ جامع السعادات؛ رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات‌القرآن؛ روض‌الجنان و روح‌الجنان؛ الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه؛ صحیح مسلم با شرح سنوسی؛ علل الشرایع؛ القاموس المحیط؛ الکافی؛ کشف الاسرار و عدة‌الابرار؛ الکلیات
معجم فی المصطلحات و
الفروق اللغویه؛ کیمیای سعادت؛ لسان العرب؛ مجمع البحرین؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد؛ المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء؛ مستدرک الوسائل؛ المصباح المنیر؛
معجم الفروق اللغویه؛ مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن؛ مفردات‌الفاظ‌القرآن؛ من هدی القرآن؛ موسوعة مصطلحات مفتاح‌السعادة و مصباح السیادة فی موضوعات العلوم؛ المیزان فی تفسیر القرآن.
دائرة‌المعارف قرآن کریم، مقاله بخل.
