کیمیای سعادت (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«کیمیای سعادت»، اثر ابو حامد،
امام محمد غزالی طوسی ، به زبان فارسی، در موضوعات اخلاقی است. مصنف، آن را پس از گوشه گیری و انزوا، در آخرین سال‌های
قرن پنجم هجری به تحریر درآورده است. این کتاب که برای جمهور مردم نوشته شده، خلاصه‌ای است از کتاب «
احیاء علوم الدین» که غزالی آن را به
زبان عربی، برای اهل تحقیق تحریر نموده است.
کتاب، دارای نثری بسیار شیوا و پخته و ساده و گیرا و پرمغز است و بر یک مقدمه و چهار رکن استوار می‌باشد.
تعداد فصل‌ها و اصل‌های آن چنین است:
۱۸ فصل، در شناخت نفس خویش؛
۱۵ فصل، در معرفت
آخرت؛
۱۰ فصل، در شناخت حق؛
۵ فصل، در معرفت دنیا؛
۱۰ اصل، در باره
عبادات؛
۱۰ اصل، در معاملات؛
۱۰ اصل، در مهلکات؛
۱۰ اصل، در منجیات.
غزالی، در مقدمه‌ی کتاب، درباره ی چهار عنوان بحث می‌کند که عبارتند از:
۱. خودشناسی: در ذیل این عنوان، از کالبد ظاهر و معنی باطن؛ شناخت
حقیقت دل؛ حقیقت دل؛ دل، شهریار تن؛ لشکر دل؛ فرمان روایی دل؛ ریشه‌های خوب و بد در آدمی و... سخن به میان آمده است.
۲.
خداشناسی : در ذیل این عنوان، از معرفت نفس، به عنوان کلید معرفت حق؛ تنزیه و تقدیس حق؛ معرفت پادشاهی راندن حق و... بحث شده است.
۳. دنیاشناسی: در این بخش، از سبب بودن آدمی در دنیا؛ حقیقت و آفت و غرض دنیا؛ اصل دنیا (طعام، لباس و مسکن) و... بحث شده است.
۴. آخرت شناسی: این بخش، مشتمل است بر بحث از
بهشت و دوزخ کالبدی و روحانی؛ حقیقت مرگ؛ نگاه داری اعتدال
روح؛ معنی حشر و نشر و
بعث و اعاده؛ مشاهده ی بهشت و دوزخ در این دنیا؛ معنی
عذاب قبر؛ حقیقت و درجات عذاب قبر و...
این رکن، بر ده اصل اعتقاد درست، طلب علم،
طهارت،
نماز،
زکات،
روزه،
حج،
قرآن، ذکر و تسبیح و اوراد استوار است.
پاکی (طهارت)، بر چهار طبقه است:
۱. پاکی سر دل از هر چه جز حق تعالی است؛
۲. پاکی ظاهر دل از
اخلاق پلید؛
۳. پاکی جوارح و اندام‌های تن از معاصی؛
۴. پاک داشتن تن و جامه از پلیدی‌ها.
ذکر بر چهار درجه است:
۱. ذکر زبانی تنها؛
۲. ذکر قلبی نااستوار؛
۳. ذکر قلبی استوار؛
۴. ذکر قلبی به گونه‌ای که مذکور (حق تعالی)، بر دل حاکم باشد، نه ذکر.
در این رکن، مباحثی از قبیل آداب طعام خوردن،
آداب نکاح،
آداب کسب و تجارت، شناختن
حلال و
حرام و شبهت و... مطرح شده است.
یکی از مباحث مهم این رکن، بحث سماع و وجد است. سماع بر سه قسم است:
۱. آنکه به غفلت شنود و بر طریق بازی (این حرام نیست)؛
۲. آنکه در دل صفتی مذموم بود، چنان که کسی را در دل دوستی زنی بود که سماع کند در حضور وی تا لذت زیادت شود (این حرام است)؛
۳. آنکه در دل صفتی محمود باشد که سماع، آن را قوت دهد (این، خود، دارای اقسام متعددی است که برخی حرام و بعضی جایز است).
در این رکن، مباحثی از قبیل ریاضت نفس و طهارت آن از خوی بد، برخی از عقبات راه دین (
شهوت شکم و
فرج)،
خشم و
حقد و
حسد، علاج دوستی دنیا، علاج دوستی جاه و حشمت و... مطرح شده است.
این رکن، بر ده اصل استوار است که عبارتند از:
توبه،
صبر و شکر، خوف و رجا، فقر و زهد، صدق و اخلاص، محاسبه و مراقبه، تفکر و ندامت، توکل و
توحید، محبت و شوق،
مرگ و احوال آخرت.
۱. این کتاب، علاوه بر اهمیت خاص علمی و اخلاقی، از جهات ادبی، به ویژه انسجام و سلاست جملات و عبارات و شیوایی و فصاحت الفاظ و کلمات و زیبایی و ظرافت ترکیبات و اصطلاحات از شاه کارهای
نثر کهن فارسی و از گنجینه‌های قیمتی درهای لفظ دری است. استاد همایی، در «غزالی نامه»، در باب شیوه ی نگارش غزالی چنین آورده است: «نثر فارسی غزالی بسیار شیوا و پخته و ساده و گیرا و پرمغز است و کلمه‌ای جامع تر از این در باره ی شیوه نویسندگی این بزرگ استاد نداریم که غزالی درست فارسی یا فارسی درست می‌نوشت، نه ترجمه عربی یا دساتیر فارسی یا ملمع فارسی و عربی».
ملک الشعرای بهار، درباره ی سبک فارسی وی به نکته جالب و تازه‌ای اشارت نموده است، بدین قرار: «امام غزالی، از جمله کسانی است که در نثر فارسی انقلاب انداخته است و به سبب قدرت زیادی که در فکر و قوه عقلیه داشته است، از آوردن کلمات و لغات و اصطلاحات تازه پروا نکرده و بنیاد نثر قدیم را دگرگون ساخته است.»
۲. غزالی، در این کتاب، در پی نظام آفرینی و برقرار کردن رابطه ی حلقه‌های استدلال با یک دیگر است و در عین حال از
تمثیل و حکایت هم بهره می‌گیرد. وی، همواره تناسب مباحث را از لحاظ کمی و هم چنین از لحاظ تقدم و تاخر، رعایت می‌کند؛ مقدمه و موخره در هر باب، سنجیده و نظام یافته است.
۳. کیمیای معرفتی که غزالی پیش می‌نهد، بیشترین تکیه معرفت را بر شناخت آدمی قرار می‌دهد. پیداست که چنین پیشنهادی با طراز عارفان بیشتر همسویی دارد تا فیلسوفان و متکلمان.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
