کمال الدین و تمام النعمة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«کمال الدین و تمام النعمة»، معروف به اکمال الدین صدوق، تالیف
شیخ صدوق رحمة‌الله‌علیه، به
زبان عربی و در موضوع
غیبت و
ظهور امام زمان (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) است.
زمان ولادت وی در دست نیست، اما ابو جعفر محمد بن علی اسود-از رابطان اهل
قم با ناحیۀ مقدسه و با نایبان خاص
امام زمان (علیه السلام)برای صدوق نقل کرده است: علی بن حسین بن موسی بن بابویه پس از
مرگ محمد بن عثمان عمری از من خواست از ابو القاسم روحی بخواهم از مولایمان
صاحب الزمان (علیه‌السّلام) بخواهد نزد خدای عزیز و جلیل
دعا کند به او
فرزند پسر عطا کند. محمد بن علی اسود گوید: از او درخواست کردم و او آن را (به حضرت علیه السلام) رسانید. آن گاه سه
روز پس از آن، آگاهم کرد که امام برای علی بن حسین دعا فرموده- است و به زودی برای او فرزندی مبارک زاده خواهد شد که
خداوند به سبب او (به
اسلام و
مسلمین) سود می‌رساند و بعد از او، فرزندانی خواهد بود.
ابو جعفر، محمد بن علی اسود یادآور می‌شود که به دنبال دعای امام زمان (علیه السلام)، محمد بن علی یعنی شیخ صدوق برای علی بن حسین زاده شد؛
بنابراین صدوق در سال ۳۰۵ یا ۳۰۶ ق به
دنیا آمده است؛ چرا که محمد بن عثمان عمری پس از حدود چهل سال، عهده داری نیابت خاص امام زمان (علیه السلام)، در
جمادی‌الاولی سال ۳۰۵ یا ۳۰۴ ق از دنیا رفته
و
حسین بن روح نوبختی جانشین او شده است.
وی که به دعای
حضرت حجت (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در خاندان دانش و
پرهیزگاری در
شهر قم چشم به
جهان گشود، با گردآوری
روایات اهل بیت (علیهم‌السّلام) و نگارش کتاب‌های ارزشمند به اسلام و
تشیع خدمات ارزنده‌ای کرد.
حاصل این تلاش‌ها، نگارش صدها جلد کتاب نفیس در رشته‌های گوناگون در علوم و فنون اسلامی است، که هرکدام، گنجینه‌ای پایان ناپذیر است.
بیشتر نگارش‌های صدوق در طول
تاریخ از بین رفته و فقط نامی از آن‌ها باقی مانده است. یکی از کتاب‌هایی که شیخ صدوق به صورت ویژه دربارۀ حضرت مهدی (علیه‌السّلام) نگاشته، کمال الدین و تمام النعمه (برخی از این کتاب «اکمال الدین و اتمام النعمة» یاد کرده‌اند که درست نیست چون مؤلف در من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۱۸۰ و علل الشرایع، ص۲۶۶ و عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، ج۱، ص۵۲ و ۶۹، کمال الدین و تمام النعمة یاد کرده است.)
است. این کتاب در واقع یکی از کتاب‌های مرجع و عمده در حوزۀ مباحث مهدویت است. کمتر نوشته و اثری در دوره‌های بعد یافت می‌شود که به نوعی از این مجموعه، بهره نبرده باشد.
این کتاب به دو بخش اصلی و یک مقدمه تقسیم شده است:
مقدمه کتاب که بیش از یک پنجم کتاب را در بردارد، از چارچوب بحث روایی خارج و به شکل بحث کلامی درآمده است.
مؤلف در مقدمه به انگیزۀ نگارش کتاب و به دنبال آن، اهمیت و جایگاه خلافت در نظام آفرینش می‌پردازد. وی در پی این مطالب به لزوم ایمان به حضرت مهدی (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف)- پرداخته، ضرورت شناخت آن حضرت را مطرح می‌کند. و به سبب اهمیت غیبت حضرت مهدی (علیه السلام)، سخن خود را بر اثبات و حکمت آن متمرکز می‌نماید و در ابتدا یادآور می‌شود که غیبت حجت‌های الهی از عصر وفات آدم علیه‌السّلام تا زمان
حضرت قائم (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) است و حکمت غیبت آن امام همان حکمت غیبت پیامبران سابق است و قرآن کریم و روایات بر این مطلب دلالت دارد.
نگارنده پس از بیان دلایل قرآنی و روایی و کلامی خود بر مشابهت پیامبران و امامان علیهم‌السّلام به یکی از مهم‌ترین انحرافات مهدویت می- پردازد و اشتباه در تطبیق غیبت حجت الهی در امت اسلام بر غیر حضرت مهدی (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) را به بحث می- گذارد. ابتدا از کیسانیه آغاز می‌کند که بر سایر گروه‌ها تقدم زمانی دارد.
سپس ناووسیه و واقفیه را مطرح کرده، با نقل روایات و گزارش‌های تاریخی ادعاهای آن‌ها را باطل می‌کند و یگانه غیبت وعده داده شده در روایات پیامبر و امامان معصوم علیهم‌السّلام را بر غیبت امام زمان (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) تطبیق می‌کند. سرانجام مقدمۀ کتاب با پاسخگویی به برخی اعتراضات پایان پذیرفته اصل کتاب شروع می‌شود.
اما مطالب اصلی کتاب در یک نگاه کلی در باب‌هایی با عناوین ذیل بیان شده است: نخست در هشت باب، از اول تا باب هشتم، دربارۀ سابقۀ غیبت پیامبران و حجت‌های الهی پیشین روایاتی نقل کرده است.
پس از آن در ۱۲ باب، از باب نهم تا بیستم، به شباهت وضعیت شیعیان منتظر در
دوران غیبت امام مهدی (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) با داستان منتظران بعثت
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌و‌سلم) پیش از تولد و بعثت آن حضرت پرداخته است. آن گاه در ۲۰ باب، از باب بیست و یکم تا باب چهلم، مسائل مربوط به امامت حضرت مهدی (عجّل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) مانند لزوم وجود امام و حجت الهی در همۀ زمان‌ها، تصریح
خدا، پیامبر، و
امامان معصوم (علیهم‌السّلام) بر
امامت و غیبت امام دوازدهم، منکران آخرین امام و این که امامت در یک زمان، در دو برادر جمع نمی‌شود، را آورده است.
سپس مسائل مربوط به ولادت حضرت مهدی (علیه‌السّلام) مانند سرگذشت
مادر آن حضرت، ولادت آن حضرت و دیدارکنندگان با آن حضرت را در سه باب چهل و یکم تا چهل و سوم، علت غیبت را در باب چهل و چهارم، توقیعات حضرت مهدی (علیه‌السّلام) باب چهل و پنجم، درازعمری و درازعمران نه باب (از باب چهل و ششم، تا باب پنجاه و چهارم)، ثواب
انتظار فرج، باب پنجاه و پنجم، نهی از نام بردن مهدی (علیه السلام)، باب پنجاه و ششم، نشانه-های ظهور مهدی (علیه السلام)، باب پنجاه و هفتم، متفرقات، باب پنجاه و هشتم، مطالب کتاب را سامان داده است.
این کتاب بارها چاپ شده و نیز به دست افراد مختلفی به فارسی برگردان شده است. طبق بررسی‌های انجام شده، نزدیک ۳۷۰
روایت مربوط به حضرت مهدی (علیه‌السّلام) و موضوعات مرتبط با ایشان است و بقیۀ روایات در موضوعات دیگر البته در ارتباط با مهدویت است.
شیخ صدوق، انگیزه خود را از نگارش این کتاب، این گونه بیان می‌فرماید: «بعد از
سفر به
مشهد مقدس و زیارت
علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام)، به
نیشابور رفتم؛ در آن جا، شیعیانی که به دیدن من می‌آمدند، شبهاتی را درباره امام زمان (علیه‌السّلام) مطرح کردند که من هم سعی فراوانی در حل آن شبهات نمودم، تا آنکه به قم آمدم؛ در آن جا نیز شیخ نجم الدین، ابو سعید، محمد بن حسن بن محمد بن احمد بن علی بن صلت قمی به دیدارم آمد؛ او، نیز از من درخواست نگارش کتابی در این‌باره داشت و من هم به ایشان
وعده اجابت دادم، تا آنکه شبی، امام زمان (علیه‌السّلام) را در
خواب دیدم؛ آن حضرت، به من فرمود: «چرا کتابی درباره غیبت نمی‌نویسی تا خداوند به وسیله آن، حوائجت را برآورده سازد؟» عرض کردم: «ای فرزند رسول خدا! من در این‌باره چند کتاب نوشته‌ام». آن حضرت، فرمود: «اینک، کتابی بنویس و در آن، به غیبت‌های
پیامبران الهی اشاره کن». پس از آن، از خواب بیدار شدم و بر آن شدم تا این کتاب را به نگارش درآورم. این کتاب، از قدیمی‌ترین و معتبرترین منابع روایی
شیعه درباره امام زمان (علیه‌السّلام) می‌باشد.
این کتاب، مشتمل بر ۶۳ باب است.
شیخ صدوق، در این کتاب، بسیاری از مباحث
اعتقادی شیعه را درباره امام زمان مطرح نموده است و نمونه‌های فراوانی از غیبت پیامبران الهی را آورده و به بررسی کامل امامت
حضرت مهدی (علیه‌السّلام)، تولد ایشان، روایات پیامبر و
ائمه (علیهم‌السّلام)، درباره
ظهور آن حضرت، کسانی که به خدمت آن حضرت رسیده‌اند و شرایط دوران ظهور ایشان و موضوعاتی از قبیل اینکه
آفرینش حجت خدا قبل از آفرینش دیگر انسان‌ها بوده است، فقط خداوند حق انتخاب
خلیفه و جانشین خود را دارد، اثبات غیبت و حکمت آن، جواب‌های
ابن قبه، نامه‌های آن حضرت،
علامات ظهور، ثواب
انتظار و... پرداخته است.
اهمیت ویژه این کتاب، در نقل اقوال عالم بزرگ شیعی دوره
غیبت صغری؛ یعنی ابو جعفر، محمد بن عبد الرحمن بن قبه رازی (متوفای قبل از ۳۱۹ ق) است.
دانسته‌های ما درباره این عالم شیعی، محدود به نکاتی است که
ابن ندیم و
نجاشی آورده‌اند و دیگر عالمان رجالی، نکته چندانی به نکات ایشان نیفزوده‌اند. به گفته نجاشی، ابن قبه، نخست از
معتزلیان بوده و سپس به
تشیع گرویده است.
از دیگر ویژگی‌های این کتاب، نقل برخی از
توقیعات صادر شده از ناحیه مقدسه است. شیخ صدوق برخی از مطالب این بخش را از متون کهن‌تر و گاه به نحو شفاهی از برخی مرتبطان با
نواب اربعه نقل کرده است.
کمال الدین، به
زبان عربی، در دو جلد، با تحقیق استاد، علی اکبر غفاری، توسط انتشارات دار الکتب الاسلامیة قم، در سال ۱۳۹۵ ق، چاپ شده است.
نسخه حاضر در برنامه، توسط آقای
محمد باقر کمره‌ای به فارسی ترجمه و در دو جلد (ج اول ۴۵۲ صفحه و جدوم ۴۰۰ صفحه)، در قطع وزیری، با جلد گالینگور، توسط انتشارات اسلامیة تهران، منتشر شده است.
۱.
نسخه خطی کتاب خانه مرکزی
دانشگاه که در تاریخ ۱۰۶۰ ق با خط نسخ خوب نوشته شده است و تصحیح و مقابله شده است.
۲. نسخه خطی مصحح دیگر که در تاریخ ۱۰۷۷ ق به امضای ابو طالب الحسینی، نوشته شده است و با دقت، تصحیح و مقابله شده است. این نسخه، در کتاب خانه آیة الله،
سید شهاب الدین مرعشی نگه داری می‌شود. کتابت این نسخه، در سال ۱۰۸۱ ق، پایان یافته است.
۳. نسخه خطی که در تاریخ ۱۰۵۱ ق، نوشته شده است و در کتاب خانه شخصی ثقة الاسلام، آقای سید محمد علی صدر الحفاظ، آستانه مقدس
حضرت عبد العظیم (علیه‌السّلام) موجود است.
۱. رحمتی، محمد کاظم، چند نکته درباره کتاب کمال الدین و تمام النعمة شیخ صدوق، کتاب ماه دین، شهریور ۱۳۸۳، شماره ۸۳- ۸۴.
۲. محمد رضا ضمیری، کتاب شناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص۲۷۰- ۲۷۱.
۳. مقدمه محمد باقر کمره‌ای (مترجم).
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور).
فرهنگ نامه مهدویت، خدامراد سلیمیان، ص۳۵۸-۳۶۱، برگرفته از «کمال الدین و تمام النعمة»
