کلیات تذکره
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تَذکِره، عنوان شماری از کتابهای عربی و فارسی و ترکی، نیز عنوانی برای کتابهای شرح حال، بویژه شرح حال شاعران می‌باشد.
واژه تذکره معانی گوناگون دارد، از جمله: به یادآوردن، یاد کردن، یادآوری، آنچه موجب یادآوری شود، وسیله تذکر، یادگار و غیره.
کتابهای گوناگونی در موضوعات مختلف و با عنوان تذکره، به عربی و فارسی، وجود دارد و به نظر می‌رسد که مؤلفان آن‌ها در انتخاب این واژه برای عنوان کتاب، به معنای آن (یادآوری) التفات داشته اند. این واژه برای کتابهای شرح حال
صوفیان و خطاطان و علما و از همه بیش‌تر شاعران و ادیبان به کار رفته به طوری که بتدریج اصطلاحی برای کتابهای شرح حال شاعران شده است.
این واژه در عنوان بسیاری از کتابهای عربی با موضوعات گوناگون دیده می‌شود که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: تذکره
ابن المعتز (متوفی ۲۹۶)، تذکرة الخواص از
سِبْط ابن جوزی (متوفی ۶۵۴) و تذکرة النبیه فی ایّام المنصور و بنیه از
ابن حبیب حلبی که به سبب دربرداشتن شرح زندگانی امیران و بزرگان اهمیت فراوانی دارد.
آثاری که در
علم رجال و انساب نگارش یافته‌اند نیز در این زمره اند، مانند تذکرة الحُفّاظ از
شمس الدین ذَهَبی (متوفی ۷۴۸).
در برخی تذکره ها نیز ذیل موضوعات دیگر، اندکی به شرح حال اشخاص پرداخته شده است، از جمله در دانشنامه های ادبی مانند التذکرة الحمدونیـّة از
ابن حمدون (متوفی ۵۶۲) و التذکرة الفخریّة از
بهاءالدین اِرْبَلی (متوفی قرن هفتم)؛
.
واژه تذکره در عنوان برخی کتابها با موضوعات گوناگون آمده است، برخی از این موضوعات عبارت‌اند از:
التذکرة السعدیّة از محمد بن عبدالرحمان عبیدی (متوفی قرن هشتم) شامل اشعار شاعران جاهلی و مُخَضْرم و مُحْدَث؛ تذکرة الصَفَدی یا التذکرة الصلاحیّة از صلاح الدین صفَدی (متوفی ۷۶۴) در سی جزء شامل مسائل ادبی به نظم و نثر و نوادر اشعار
مانند کتاب التذکرة از
ابوعلی فارسی نحوی (متوفی ۳۷۷)
مانند التذکرة فی اللغة از
احمد بن عبدالقادر قیسی نحوی (متوفی ۷۴۹)
و تذکرة العروض از
اسداللّه دزفولی (متوفی ۱۳۵۳)
مانند التذکرة فی القرائات از
طاهر بن عبدالمنعم مشهور به ابن غَلْبون (متوفی ۳۹۹)
مانند التذکرة فی علوم الحدیث از
ابن مُلَقِّن (متوفی ۸۰۴)
مانند التذکرة باصول الفقه از
شیخ مفید (متوفی ۴۱۳)
مانند التذکرة فی الاصول الخمسة از
صاحب بن عبّاد (متوفی ۳۸۵)
مانند التذکرة الهادیة و الذخیرة الکافیة یا تذکرة السویدی از
ابن طَرحان (متوفی ۶۲۰)
مانند تذکرة الکحّالین از
علی بن عیسی کحّال (متوفی ۴۳۰)
مانند تذکرة الکُتّاب فی علم الحساب از
احمد بن ابراهیم حلبی خلیلی
و التذکرة الکاملة در
موسیقی
مانند التذکرة فی الهیئة از
خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۲)
مانند التذکرة فی الکیمیاء، از
ابن کَمونه (متوفی قرن هفتم)
مانند تذکرة الا´باء و تسلیة الابناء از
عمر بن احمد بن عدیم حلبی (متوفی ۶۶۰)
مانند التذکرة فی الحکمة الالهیّة از
محسن فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱)
و التذکرة فی الجواهر و الاعراض از
ابن مَتَّویه (متوفی قرن پنجم)
مانند التذکرة فی أحوال المَوتی و امور الا´خرة از
محمد بن احمد قُرْطُبی (متوفی ۶۷۱)
مانند التذکرة الهَرَویة فی الحِیَل الحربیّة از
علی بن ابی بکر هروی
مانند تذکرة النوادر من المخطوطات العربیّة از هاشم ندوی
مانند التذکرة فی تخطیط الکُرة از م
حمود افندی باجوری
مانند تذکرة الخواتین و استاذ الطباخین از
خلیل سرکیس
مانند تذکرة الفضلاء از
محمدابراهیم بیارجُمندی
مانند تذکرة الالباب و انیس الطُّلاب از محمدباقر یزدی حائری
و التذکرة التیموریة یا معجم الفوائد و نوادر المسائل از
احمد تیمورپاشا . موضوع برخی تذکره ها را به سبب کلی بودن مطالب آن‌ها نمی‌توان دقیقاً مشخص کرد، مانند التذکرة فی الفوائد النادرة از
سیدعلیخان مدنی .
(۱) میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی، خزانه عامره، چاپ سنگی کانپور ۱۸۷۱.
(۲) احمد علی، هفت آسمان، کلکته ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
(۳) بهگوان داس هندی، سفینه هندی، چاپ محمد عطاءالرحمان عطاء کاکوی، چاپ سنگی پتنه ۱۳۷۷/ ۱۹۵۸.
(۴) دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء دولتشاه سمرقندی، چاپ محمد عباسی، تهران (۱۳۳۷ش).
(۵) احمدعلی دیوان بیگی، حدیقة الشعراء، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران ۱۳۶۴ـ۱۳۶۶ ش.
(۶) محمد بن علی راوندی، کتاب راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، چاپ محمد اقبال، تهران ۱۳۳۳ ش.
(۷) سام میرزاصفوی، تذکره تحفه سامی، چاپ رکن الدین همایونفرّخ، تهران.
(۸) محمدرضا شفیعی کدکنی، شاعری درهجوم منتقدان: نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۹) محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینة الادب، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ ش.
(۱۰) عوفی.
(۱۱) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۲) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
(۱۳) محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۴) علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۱۷) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۱۸) حسن بن بشر آمدی، المؤتلف و المختلف فی اسماء الشعراء و کناهم و القابهم و انسابهم و بعض شعرهم، در محمد بن عمران مرزبانی، معجم الشعراء، چاپ ف کرنکو، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
(۱۹) ابن ابی طاهر، کتاب بلاغات النساء، قم، شریف رضی.
(۲۰) ابن انباری، نزهة الالباء فی
طبقات الادباء، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
(۲۱) ابن جراح، الورقة، چاپ عبدالوهاب عزام و عبدالستار احمد فراج، قاهره ۱۹۵۳.
(۲۲) ابن حبیب، تذکرة النبیه فی ایام المنصور و بن یه، چاپ محمد محمدامین، قاهره ۱۹۷۶ـ۱۹۸۶.
(۲۳) ابن خاقان، قلائدالعقیان فی محاسن الاعیان، چاپ عبده سلیمان جزایری، پاریس ۱۲۷۷/۱۸۶۱، چاپ افست تونس ۱۹۶۶.
(۲۴) ابن قتیبه، الشعر و الشعراء، أو،
طبقات الشعراء، چاپ مفید قمیحة و نعیم زرزور، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
(۲۵) ابن معتز،
طبقات الشعراء، چاپ عبدالستار احمد فراج، قاهره ۱۳۷۵/ ۱۹۵۶.
(۲۶) ابن منظور، لسان العرب.
(۲۷) ابن ندیم، الفهرست.
(۲۸) ابوالفرج اصفهانی، الاغانی.
(۲۹) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج ۴، نقله الی العربیة یعقوب بکر و رمضان عبدالتواب، ج ۵، نقله الی العربیة رمضان عبدالتواب، قاهره ۱۹۷۵.
(۳۰) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱ـ۲، در حاجی خلیفه، ج ۳ـ۴.
(۳۱) عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمة الدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
(۳۲) محمد بن سلام جمحی،
طبقات فحول الشعراء، چاپ محمود محمدشاکر، (قاهره ۱۹۵۲).
(۳۳) محمد بن یعقوب جندی کندی، السلوک فی
طبقات العلماء و الملوک، چاپ محمد بن علی اکوع حوالی، صنعا ۱۴۱۴/ ۱۹۹۳.
(۳۴) حاجی خلیفه.
(۳۵) محمد عبدالغنی حسن، التراجم و السّیر، قاهره ۱۹۶۹.
(۳۷) دهخدا، فرهنگ دهخدا.
(۳۸) محمد بن حسن زبیدی،
طبقات النحویّین و اللغویّین، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴.
(۳۹) زرکلی، ارشادالامة.
(۴۰) جرجی زیدان، تاریخ التمدن الاسلامی، ج ۳، مصر ۱۹۱۸.
(۴۱) سرکیس.
(۴۲) عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج ۲، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳.
(۴۳) حسن بن عبداللّه سیرافی، اخبار النحویّین
البصریّین، چاپ طه محمد زینی و محمد عبدالمنعم خفاجی، قاهره ۱۳۷۴/ ۱۹۵۵.
(۴۴) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی
طبقات اللغویّین و
النُّحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
(۴۵) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، تهران ۱۳۵۴ش.
(۴۶) محمد بن یحیی صولی، اخبارالشعراء المحدثین، چاپ هیورث دن، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
(۴۷) عبدالرحمان عطبه، موسوعة المصادر و المراجع، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۸.
(۴۸) محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۴۹) علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النجاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
(۵۰) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۵۱) ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶، چاپ افست قم ۱۴۰۹.
(۵۲) یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت.
(۵۳) امیل بدیع یعقوب، المعجم المفصّل فی اللّغویّین العرب، بیروت ۱۴۱۸/ ۱۹۹۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «کلیات تذکره »، شماره۳۳۹۰.
