کشف رود
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کَشَف رود، رودی دائم در شمال استان
خراسان رضوی می‌باشد. کشف‌رود در حوضۀ آبریز
قره قوم قرار دارد و یکی از ریزابه‌های
هریرود ، در
افغانستان ، است. طول آن را ۳۰۰ و ۳۳۰ کیلومتر ذکر کرده‌اند.
سرچشمۀ آن در هجده کیلومتری جنوب غربی قوچان، نزدیک سرچشمۀ
رود اترک ، از دامنۀ سرآخور (ارتفاع ﺣ ۵۲۹، ۲ متر) از رشته‌کوه
هزار مسجد است.
به دلیل ریزابه‌های متعددی که به آن می‌پیوندد، مکان سرچشمه‌ها متفاوت ذکر شده است. از جمله، درگزارشی از یک قرن پیش، سرچشمۀ آن نیم بلوک چناران، نزدیک چشمه گیلاس، نوشته شده است.
کشف¬رود با جهت شمال¬غربی ـ جنوب¬شرقی، با گذشتن از شهرستانهای
قوچان و
چناران و دشت مشهد و همچنین افزوده‌شدن شاخه‌هایی از دو سو به آن (رجوع کنید به ادامۀ مقاله)، در جنوب
مزداوند (مزدوران سابق) وارد درۀ تنگی می‌شود و پس از خروج از آن، در ناحیۀ مرزی پل خاتون (شهرستان
سرخس )، در مرز
ترکمنستان به مثابه شاخۀ بزرگ هریرود به آن می‌پیوندد و هریرود از آن‌جا با نام تِجِن در
ترکمنستان ادامۀ مسیر می‌دهد.
کشف¬رود دشت رسوبی مشهد را به وجود آورده
و بستر آن در میان دشت مشهد با کوه‌های مرتفع احاطه شده و دارای شیب ملایمی است. کف آن از رسوبات دانه‌ریز، در بخش علیا و سفلا از شن و قلوه سنگ، تشکیل یافته‌است.
کشف¬رود رودخانه‌ای طغیانی است و میزان آبدهی سالیانۀ آن بین۶۷ تا ۷۲ میلیون متر مکعب در ثانیه است. آب بخش پایاب رود، به دلیل وجود املاح فراوان، در بیش‌تر مواقع برای هر نوع مصرف نامناسب است. کمیّت و کیفیت آب در حد فاصل مشهد و پل خاتون متفاوت است؛ از
مشهد تا لنگرک، آب آن شور اما قابل شرب است و از آن‌جا تا بغبغو، آب شورتر و غیر آشامیدنی می‌شود، بعد از آق دربند با پیوستن نهرهای آب شیرین و چشمه‌های متعدد، کیفیت آب بهتر می‌گردد، پس از عبور از شورجه دوباره کیفیت آب بد می‌شود و آب آن شور اما قابل شرب است. به دلیل پوشش گیاهی نامناسبِ اطراف رود، جریانهای سیلابی آن شدید است و خسارات شدیدی به وجود می‌آورد. عمق آب، بین ۳ر۰ تا یک متر و شیب متوسط آن ۵ر۰% و ارتفاع ریزشگاه حدود ۳۸۰ متر است. قسمت اعظم آب کشف¬رود به مصرف کشاورزی
دشت مشهد (وسعت ۴۰۰، ۲ کیلومترمربع) می‌رسد.
کشف¬رود از سرچشمه تا خارج‌شدن از مرز، بارها راههای اصلی شهرستان های سر راه خود و راه‌آهن مشهد ـ سرخس را قطع می‌کند.
برای سهولت تردد در مسیر رود، پلهای متعددی ساخته شده که سه پل آن سنگی و بسیار محکم است؛ دو پل در شمال مشهد بر روی جادۀ چهچهه ـ دو شاخ، و یک پل نزدیک شهر
قوزقان در مسیر جادۀ مشهد ـ پل خاتون.
ییت که در اواخر حکومت
ناصرالدین شاه به ایران سفر کرده بود، به پل شاهی بر روی کشف¬رود
اشاره کرده‌است.
این پل در دوازده فرسنگی سرچشمۀ کشف¬رود (
النگ رادکان ) واقع است.
کشف¬رود از ریزابه‌های متعددی تشکیل شده‌است، برخی از ریزابه‌های مهم آن عبارت¬اند از:
فِرِزی/ فریزی یا دیاله، مهم‌ترین ریزابۀ کشف¬رود و رودخانه ای دائمی است به طول ۳۵ کیلومتر. از ارتفاع حدود ۱۰۰، ۲ متری دامنه‌های شمالی رشته¬کوه
بینالود در حدود ۵۵ کیلومتری مغرب مشهد سرچشمه می‌گیرد و به سوی شمال جریان می‌یابد. در طول مسیر، شاخۀ پایه به آن افزوده می‌شود، سپس وارد دشت چناران می‌گردد. رودخانۀ فرزی یکی از مخروط¬افکنه‌های بزرگ دشت مشهد را تغذیه می‌کند.
بُقمچ/ بوقمج (یا ارداک)، به طول ۶۵ کیلومتر، از دامنه‌های کوه جهانگیر (بلندترین قله ﺣ ۹۴۶، ۱ متر) از رشته‌کوه هزارمسجد، در ۸۵ کیلومتری شمال‌غربی مشهد سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از دشت مشهد، در شمال‌غربی مشهد در ارتفاع ۰۵۰، ۱ متری از ساحل چپ به کشف¬رود می‌پیوندند.
گُلْمَکان ، رودخانه ای دائمی است به طول ۲۲ کیلومتر، که از ارتفاع حدود ۶۰۰، ۲ متری کوه گودزرد، در حدود ۴۸ کیلومتری مغرب مشهد، سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از روستای گلمکان و مشروب نمودن آبادی، وارد دشت چناران می‌شود و در ارتفاع ۴۵۰، ۱ متری، هنگام پرآبی، از ساحل راست به کشف¬رود می‌پیوندد.
دولت‌آباد ، رودخانه ای دائمی است که از پنجاه کیلومتری مغرب مشهد از ارتفاع حدود ۱۵۰، ۲ متری کوه سیاه‌خانی از رشته¬کوه بینالود سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از روستای دولت‌آباد، در ارتفاع ۵۵۰، ۱ متری، هنگام پرآبی، از ساحل راست به کشف¬رود می‌ریزد.
زُشْک ، رودخانۀ دائمی است به طول ۴۵ کیلومتر، که در حدود ۴۸ کیلومتری مغرب مشهد از ارتفاع ۸۰۰، ۲ متری از کوه‌های سیاه¬خانی و گودزرد از رشته¬کوه بینالود سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از روستای زشک، در ارتفاع ۰۵۰، ۱ متری در حدود ۳۴ کیلومتری شمال‌غربی مشهد از ساحل راست به کشف¬رود می‌پیوندد.
کارْدِه ، رودخانه ای فصلی است به طول ۶۶ کیلومتر، که از ارتفاع حدود ۵۶۰، ۱ متری دامنه‌های جنوبی کوه هزارمسجد، سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از روستاهای کارده و آندرُخ و رضوان در ارتفاع حدود ۹۳۰ متری در حدود پانزده کیلومتری شمال‌غربی مشهد، هنگام پرآبی، از ساحل چپ به کشف¬رود می‌پیوندد.
مایان ، رودخانه ای فصلی است به طول سی کیلومتر، که از ارتفاع حدود ۵۵۰، ۲ متری دامنه‌های شمالی رشته¬کوه بینالود در ۳۵ کیلومتری جنوب‌غربی مشهد، بخش طرقبه سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از روستای اَزْغَنْد، مایان بالا و مایان پایین در روستای
حصار ، با رودخانۀ دره ده¬بار، مخلوط می‌شود و در ارتفاع حدود ۱۰۰، ۱ متری، هنگام پرآبی از ساحل راست به کشف-رود می‌پیوندد و در زمان کم آبی در دشت شمالی مشهد محو می‌شود.
طرق / کال طرق، رودخانه ای دائمی است به طول ۴۸ کیلومتر، که از دامنه‌های شمال‌شرقی کوه غارکهنه، در سی کیلومتری جنوب¬غربی مشهد، سرچشمه می‌گیرد و پس از مشروب کردن روستاهای طرق و حسن آب و قلعۀ النگ، از ساحل راست به کشف¬رود می‌پیوندد.
به جز رودهای یاد شده، رودهای فصلی بسیاری هنگام پرآبی به کشف¬رود می‌پیوندند، ازجمله
کرتیان ، اَخْلِمَد، اَسْجیل، چاهَک، دم روباه، خانقاه، سنگ بست، قهرمان، قزل یار، کلاته و
منار .
سدهای متعددی بر روی کشف¬رود و ریزابه‌های آن بسته شده‌است که عبارت¬اند از: سد طرق، بر روی رود طرق؛
سد اسجیل ، بر روی رود اسجیل؛ سد گلستان، بر روی رود مادیان؛ سد اخلمد، بر روی رود اخلمد؛ و سد کارده، بر روی رود کارده. از آب این سدها برای کشاورزی و شرب استفاده می‌شود.
درۀ کشف¬رود پرجمعیت است و در طول مسیر رود، زمینهای بسیاری زیر کشت قرار گرفته‌اند.
ظاهراً درۀ کشف¬رود از گذشته‌های دور مسکون بوده‌است. در بررسیهای مسیر کشف¬رود، که
تیبو در ۱۳۵۳-۱۳۵۴ ش، انجام داده‌است، شصت نمونه ساطور و ابزار سنگی متعلق به دوران کهن سنگی با قدمت شش‌صد هزار سال یافته شده‌است.
مهم‌ترین شهرستان‌ها و شهرهای مسیر رود، رادکان، چناران، مشهد،
رضویه و سرخس هستند.
کنارۀ رود برای سکونت چادرنشینان (یا محله/ مله) مناسب است و هر محله از تعدادی چادر برای سکونت دامداران و محلی برای شیردوشی و آب خوری دامها تشکیل می‌شود.
از نظر زمین‌شناسی در سازند کشف¬رود فسیلهای آمونیت، دو کفه‌ای و فورامینیفر یافته شده که بر اساس همین فسیلها سن این سازند،
توآرسین (یا ژوراسیک تحتانی) تعیین شده است. سازند چینه‌بندیهای متعلق به یک عصر است با خواص‌سنگی یا زیستی مشترک یا سنگهای کمابیش مربوط به هم در یک ناحیه. سازند کشف¬رود از نظر چینه‌شناسی مشابه سازند شمشک البرز است.
کشف¬رود با نامهای گوناگون در منابع ذکر شده‌است. قدیم‌ترین نام آن کاسه رود است که در
بندهش ،
در معرفی رودهای مشهور، آمده است. بر اساس این متن، کاسه¬رود به رود توس می‌پیوندد و در آن‌جا آن را کَشف¬رود می‌نامند و این رود همان رود وِه است که آن‌جا کاسه، و در سند نیز کاسه نامیده می‌شود.
به نوشتۀ مارکوارت
کاسک¬رود از شکافی به شهر (ولایت) توس/
طوس می‌رسد که در آن‌جا کاسپ¬رود/ کَسپ¬رود نامیده می‌شود. این رود را
کاسک و سد را نیز کاسک می‌خوانند. در عربی و فارسی، کاسروذ/
کاسرود ضبط شده است
. در شاهنامه، از این رود با نامهای رودکشف، کشف¬رود و کاسرود یاد شده‌است.
به آن، رود طوس، رود مشهد یا آب مشهد و
قره‌سو نیز گفته می‌شود. ترکمنها به این رودخانه قره‌سو یا آب سیاه گفته اند، به دلیل وجود نواری از درختچه‌های گز و بیشه‌زارهای دو طرف رودخانه. این نوع پوشش امکان چرای شتر و اسب را فراهم می‌سازد. قره‌سو نام مناسبی برای رود شمرده نمی‌شود.
به نظر می‌رسد کشف¬رود از کشف به معنای لاک¬پشت گرفته شده‌است.
امین لشگر در گزارش سفر خود به
خراسان در ۱۳۰۰، از قریۀ کشف نام برده‌است.
در منابع جغرافیایی قرن سوم به بعد، از این رود نامی نیامده.
حمدالله مستوفی نیز در معرفی هری رود (
هریرود ) از شاخۀ مهم آن، کشف¬رود، سخن نگفته است.
در کتاب
تاریخ غازانی ، تألیف رشیدالدین فضل‌الله، آمده در اوایل
ربیع الاول ۶۸۸، غازان خان به سوی طوس و
اردکان رفت و قرار بود در کنار رودخانۀ فرغانه /مرغانه، که همان کشف¬رود است، گرد‌آیند.
حکیم الممالک در شرح سفر ناصرالدین شاه در ۱۲۸۴، سرچشمۀ کشف¬رود را چمن کوباغ، بین چناران و اردکان، ذکر کرده و به
کال یاقوتی در کنار کشف¬رود اشاره نموده که منزلگاه اردو بوده و قلعۀ معروف سالارآباد نیز در آن‌جا قرار داشته که در آن زمان ویران بوده است.
رکن الدوله در سفر خود در دوم رجب ۱۲۹۹ به منطقه، از کشف¬رود به عنوان یکی از رودهای سودمند خراسان و زاینده، که در امتداد قسمتی از راه مشهد ـ سرخس ادامه داشت، یاد کرده‌است.
در ذیحجۀ ۱۳۱۱
محمدحسین مهندس ، به دستور ناصرالدین شاه، مأمور بررسی منطقه در امتداد کشف¬رود و هریرود شد. وی، در گزارش خود، طول کشف¬رود را از پل شاهی تا پل خواتون/ خاتون حدود بیست و چهار فرسنگ و سرچشمۀ آن را النگ رادکان نوشته و تعداد آبادیهای کنار رود را حدود چهل پارچه و شغل اغلب ساکنان آن را کشاورزی ذکر کرده و گفته است میزان آبی که هر یک از آبادیها برای کشاورزی جدا می‌کنند به اندازۀ شش یا هفت سنگ است که تماماً حق همان آبادی است، اما در فصل پرآبی، مانند بهار، در هر منطقه بیش از سیصد سنگ آب جاری است. وی افزوده مقدار شوری آب در مکانهای مختلف متفاوت است و هوای ساحل آن، به واسطۀ مجاورت با جنگل گز، ناسازگار است.
در همین زمان، ییت
به مرغابی و هوبره‌های اروپایی و شکار آن‌ها در اطراف کشف-رود اشاره کرده است.
به نوشتۀ ناصرالدین شاه، سد
چشمه گیلاس از صلۀ سلطان¬محمود در ازای سرودن شاهنامه ساخته شده است و آب آن را به طوس می‌برده‌اند و بعد از خرابی طوس، آب آن هرز می‌رفته و سلاطین صفوی، آن آب را به مشهد می‌بردند و مجرای دیگری داشته اما در زمان وی، جزء کشف¬رود شده و به صحن
امام رضا می‌رفته است،
سلطان¬محمود برای به‌دست آوردن خاطر
فردوسی هدیۀ ارزشمندی به طوس فرستاد اما فردوسی درگذشته بود و دختر وی نیز هدیه را نپذیرفت. سلطان نیز دستور داد از آن دارایی برای ثواب روان فردوسی، رباطی در راه طوس و سرخس بسازند. نام کشف¬رود در منابع اخیر با نام هریرود و
تجن پیوند خورده‌است.
(۱) اطلس راههای ایران، تهران.
(۲) یدالله افشین، رودخانه‌های ایران.
(۳) عنایت‌الله امیرلو، نگاهی به فرهنگهای کهن سنگی ایران.
(۴) میرزاقهرمان امین‌لشکر، روزنامۀ سفرِ خراسان به همراهی ناصرالدین‌شاه ۱۳۰۰.
(۵) بُندَهِش فَرْنَبغ‌دادَگی.
(۶) محمدحسین پاپلی‌یزدی، هریرود.
(۷) عباس جعفری، گیتاشناسی ایران.
(۸) علینقی‌بن اسماعیل حکیم‌الممالک، روزنامۀ سفر خراسان.
(۹) حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب.
(۱۰) عبدالله‌بن لطف‌الله
حافظ
ابرو،
تاریخ حافظ ابرو.
(۱۱) علی درویش‌زاده، زمین‌شناسی ایران.
(۱۲) دهخدا.
(۱۳) رزم‌آرا.
(۱۴) رشیدالدین فضل‌الله،
تاریخ مبارک غازانی.
(۱۵) عباس سعیدی، سرخس دیروز و امروز.
(۱۶) طبری،
تاریخ (لیدن).
(۱۷) ابوالقاسم فردوسی‌طوسی، شاهنامۀ فردوسی.
(۱۸) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور، استان خراسان رضوی.
(۱۹) فرهنگ جغرافیای ایران، خراسان، ترجمۀ کاظم خادمیان.
(۲۰) مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران.
(۲۱) مرکز آمار ایران ۱۳۸۶.
(۲۲) محمدعلی منشی، سفرنامۀ رکن‌الدوله به سرخس.
(۲۳) محمدحسین مهندس، نمایی از سرخس.
(۲۴) ناصرالدین قاجار، سفرنامۀ دوم خراسان.
(۲۵) محمدبن نجیب بکران، جهان‌نامه.
(۲۶) نقشه کامل ایران امروز.
(۲۷) سعدالهی ولایتی و دیگران، «بررسی رژیم هیدرولوژیکی رودخانه‌ی فریزی.
(۲۸) چارلز ادوارد ییت، سفرنامۀ خراسان و سیستان.
(۲۹) Joseph Marquart, wehrot und Arang: untersuchung zur Mythischen und geschich-tlichen landeskunde von ostiran, Leiden ۱۹۳۸.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «کشف رود»، شماره ۷۲۵۸.
