کشاف اصطلاحات الفنون (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم اثر شیخ محمدعلی، فرزند شیخ علی
بن قاضی
محمد حامد بن محمد صابر، مشهور به تهانوی از دانشمندان
قرن دوازدهم است که به
زبان عربی ، موسوعه‌ای است که به تبیین و توضیح اصطلاحات همه دانش‌های رایج در زمان نگارنده آن می‌پردازد.
به گفته مولف در انگیزه تالیف خود: «اشتباه در اصطلاح‌ها، مهم‌ترین دلیل برای نیاز به استاد در تحصیل علوم و فنون است. هر علمی، اصطلاحات ویژه‌ای دارد که اگر به آن آگاهی پیدا نشود، به نتیجه نمی‌رسد. راه شناخت معنی اصطلاح ه یا رجوع به استادان است یا مراجعه به کتاب‌هایی که اصطلاح‌ها را جمع آوری کرده‌اند. مانند
بحرالجواهر ، حدود الامراض در
علم طب ، اللطائف الاشرفیه و مانند آن در علم تصوف. کتابی در دسترس که اصطلاحات همه دانش‌ها را داشته باشد، نیافتم. در سال‌های اول تحصیل تصمیم گرفتم کتابی بنویسیم که اصطلاحات همه دانش‌ها را در برداشته باشد و دانش پژوهان را از رجوع به استاد بی نیاز کند.»
در کشاف برای هر دو رشته تازی و ناتازی (فارسی و هندی) ۳۰۴۵ اصطلاح آمده است که حرف م، الف، تا، ح و عین به ترتیب بیشترین را می‌بافد.
تهانوی دانش‌ها را به گونه‌ای ویژه بخش بندی کرده است و آن‌ها را به سه دسته رده بندی نموده است.
در این کتاب، تنها به برخی از اصطلاحات رایج و پرکاربرد علوم اشاره شده است. دقت ایشان در توضیح اصطلاح‌ها، این کتاب را به یکی از موسوعه‌های معتبر تبدیل کرده است.
تهانوی در دیباچه کشاف، پس از آن که نیاز بنیادین هر دانش پژوه و کارشناس را به دانستن اصطلاحات رایج دانش‌های روزگارش بیان می‌دارد، چنین می‌نویسد:
«همین که از فراگیری دانش‌های عربی و دینی در نزد استاد و پدرم فراغت یافتم، به اندوختن دانش‌های فلسفی، الهیات و
ریاضیات ؛ مانند حساب، هندسه، هیئت، اسطرلاب و مانند آن‌ها پرداختم. سپس دیگر نتوانستم از استادان آن دانش‌ها را بیندوزم، برای همین چندی به خواندن جزواتی از آن دانش‌ها که پیش خود داشتم، پرداختم. آن گاه
خداوند بزرگ در برابر من از آن دانش‌ها پرده برگرفت. من از همان آغاز اصطلاحات را فرا می‌گرفتم و آن‌ها را جداگانه در هر بابی که شایسته بود به ترتیب
حروف الفبا می‌نوشتم تا هر کسی به آسانی بتواند، آن‌ها را بیرون آورد. بدین سان، از دیگر دانش‌ها برگرفتم و دراند سالی کتابی فراگیر از آن‌ها پرداختم. چون در
سال هزار و صد پنجاه و هشت از نوشتن آن‌ها آسودگی یافتم، آن را کشاف اصطلاحات الفنون نامیدم و در دو رشته سامان دادم: رشته‌ای در واژگان تازی و رشته‌ای در واژگان فارسی (نا تازی). ..»
دسته بندی‌های وی بر دانش‌ها بدین گونه است:
نخست، دانش‌های عربی که به دو شاخه اصول و فروع و برروی هم
دانش بخش شده‌اند: زبان و واژگان،
صرف ، معانی، بیان،
بدیع ، عروض، قافیه،
نحو و آیین نگارش و آیین خواندن.
دوم، دانش‌های شرعی دینی که به شرح زیر آمده است: دانش
کلام یا
فقه اکبر یا
توحید و صفات، دانش
تفسیر ، دانش خواندن
قرآن کریم ، دانش اسناد (رجال و روایت)، دانش حدیث، دانش
اصول فقه ، دانش فقه، دانش بخش میراث (فرائض)، دانش رفتار.
سوم، دانش‌های عقلی که با گوناگونی آیین‌ها و دین‌ها، گونه گونی می‌پذیرند و عبارت‌اند از: منطق و اصول نه گانه آن؛ حکمت و گونه هایش: الهی، ریاضی، طبیعی و شاخه‌های شش گانه آن، دانش طبیعی و اصول هشت گانه و شاخه‌های هفت گانه. همان گونه که گفته آمد، مواد کشاف پس از دیباچه‌ای بلند و خواندنی در دو پاره آمده است: رشته یا فن نخست، واژگان اصطلاحی تازی که بیشترین مایه و برگ را به خود ویژگی داده است و برخی از واژگان غیراصطلاحی نیز آمده است و شامل چند باب و هر باب فصل‌هایی است. رشته یا فن دوم واژگان ناتازی (فارسی) که الفبایی سامان یافته است و کم و ناچیز است.
کشاف تنها گردآمده اصطلاحات دانش‌های گوناگون نیست، بلکه تهانوی در آن به نوآوری‌ها و گشودن پاره‌ای از دشواری‌ها نیز دست زده است.
با آن که دانشمندان
مسلمان چندین دانش نامه و فرهنگ نامه تدوین کرده‌اند که هر کدام به پژوهش گران در زمینه‌های گوناگون یاری می‌رساند؛ مانند دستور العلماء نوشته
احمد نگری، مفاتیح العلوم خوارزمی، کلیات ابوالبقاء کفوی، تعریفات جرجانی و مانند آن، ولی گسترده‌ترین و فراگیرترین آن‌ها کشاف تهانوی است. کشاف هر پژوهش گر و خواننده‌ای را از مراجعه و خواندن هزاران برگ و ده‌ها نگاشته بی نیاز می‌دارد. نشانه اهمیت و سترگی این کار همین بس که دانشمندان مسلمان به آن رو کرده‌اند و خوشامد گفته‌اند و دانشمندان غربی به چاپ و نشر آن دست یازیده‌اند.
کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم تهانوی یکی از کوشش‌های خجسته و سترگی است که خدمت ارزنده دانشمندان و فرهیختگان دیروز شبه قاره را به
جامعه فرهنگستانی نشان می‌دهد. امروز هم در شبه قاره هند و
پاکستان گام‌های بلند و استواری در راه نشر دانش و شناساندن میراث گران سنگ فارسی/ اسلامی/ هندی برداشته می‌شود که بسی فرخنده و ارزشمند است و بی گمان ارجمند و گرانبها.
نگارش کشاف در حدود سال ۱۱۵۸/ ۱۷۴۵ انجام گرفت. نویسنده روزگار اورنگ زیب را، که عالم گیر لقب یافته بود (۱۰۶۹- ۱۱۱۹ ه./ ۱۶۵۸- ۱۷۰۷ م)، درک کرد.
کتاب دارای نقاط قوت فراوانی است. از این رو از
زمان نگارش تاکنون مورد توجه دانشوران قرار گرفته است. برخی از آن‌ها عبارتند از:
۱. اصطلاح‌های
مترادف که دارای معنای اصطلاحی واحدند، در علوم مختلف وجود دارند. گاهی پنج یا شش واژه به یک معنای اصطلاحی اشاره دارند.
۲. کاربرد اصطلاح‌ها در علوم مختلف متفاوت است. کشاف که موسوعه‌ای عام است و به ادعای نویسنده اصطلاحات همه علوم را در بردارد و شامل مجلدات اندکی است، باید مدخل‌های آن از رایج ترین، مشهورترین و کاربردی‌ترین اصطلاحات باشد. تهانوی در کشاف این اصل را رعایت کرده است و بیشتر مدخل‌های او این ویژگی را دارد.
۳. در کشاف این قاعده کاملا رعایت شده که مدخل‌ها از میان اصطلاحات علوم مختلف انتخاب شود.
۴. کشاف در زمینه جمع آوری مطالب مهم و به کار نبردن منابع ضعیف موفق بوده است. گرچه در آن از منابع غیر درجه اول، فراوان بهره برده است.
۵. از نقاط قوت کتاب، اشاره به معنای اصطلاح‌ها در علوم متعدد و حتی مکتب‌های یک
علم است. برای مثال، اگر اصطلاح نو در مکتب اشراق که یکی از مکتب‌های فلسفی است، معنایی دیگر دارد، در ذیل نور به آن اشاره می‌شود.
۶. تهانوی که از عالمان
اهل سنت و
حنفی مذهب است، تلاش دارد در کشاف تعصب مذهبی خود را کنار بگذارد تا باورهای ایشان بر مباحث علمی سایه نیفکند.
اما در کشاف کاستی‌هایی نیز هست؛ از جمله: وی اصطلاحات را بر اساس حرف اول دسته بندی می‌کند و در هر حرفی، نام باب بر آن می‌نهد؛ مانند باب الف، باب باء و... سپس هر باب را بر اساس حرف آخر اصطلاحات فصل بندی می‌کند. فصل باء از باب الف؛ یعنی اصطلاح‌هایی که با حرف الف آغاز و با حرف باء ختم شده است. این شیوه که پیچیدگی خاصی دارد و دسترسی سریع به مطلوب را در پی ندارد، امروزه متروک شده است.
در این موسوعه، برای تعریف اصطلاحات در موارد زیادی کتاب‌های درجه اول استفاده نمی‌شود؛ مثلا الاقتباس که از مهم‌ترین کتاب‌های منطقی است، در این کتاب ارجاع داده نشده است. در بسیاری از موارد از موسوعه‌ها، فرهنگ نامه‌ها و مانند آن استفاده شده است.
توضیح و تبیین اصطلاح‌ها در این کتاب، شیوه یکسانی ندارد، برخی از اصطلاح‌ها، تنها تعریف می‌آید؛ مانند مدخل الابرار. در برخی از اصطلاحات، تنها به اضداد آن اشاره می‌شود؛ مانند مدخل الاثبات.
یکی از ضعف‌هایی که بارها تکرار شده است، تناسب نداشتن ساختاری
احکام و مباحث مطرح شده با مدخل آن است.
دیگر از ضعف‌های کشاف که به ندرت رخ داده است، تعیین نشدن علم و رشته برخی از اصطلاحات است.
در کشاف تلاش می‌شود، مطالب مستند باشد و برای آن‌ها گوینده یا کتابی معرفی شود؛ ولی به هنگام مستند سازی در موارد متعددی
ابهام وجود دارد.
دیگر از اشکالات نظام ارجاع است که تهاوی دراین کتاب بدان نپرداخته است.
تاکنون چندین بار کتاب کشاف به چاپ رسیده است. نخستین بار، انجمن آسیایی بنگال آن را در سلسله کتاب‌های هندی در
کلکته به تصحیح مولوی
محمد وجیه، مولوی عبدالحق و مولوی غلام قادر و به کوشش لویس اشپرنگر تیرولی، خاورشناس لهستانی و ولیم ناسولیس ایرلندی در دو جلد به چاپ رساند.
کتاب حاضر، چاپ زیبا و با ویرایشی دانشورانه، همراه با دیباچه‌ای به خامه و سرپرستی دکتر رفیق العجم و تحقیق دکتر علی دحرج از چاپ بیرون آمده است. در این چاپ، اصطلاحات در پایان جلد دوم به ترتیب الفبایی و برابرهای فرانسه و انگلیسی آن‌ها، پس از نمایه (فهرست کتاب‌ها)، فهرست شده است.
۱. مجله معارف عقلی شماره ۹
بهار ۱۳۸۷، عنوان مقاله: معرفی و بررسی موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم اثر
محمد کریمی.
۲. مجله آیینه میراث، بهار ۱۳۸۷ شماره ۴۰، عنوان مقاله: دیباچه‌ای بر دانش نامه نویسی در شبه قاره با نگاهی ویژه به کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم تهانوی، نویسنده:
محمد حسین ساکت.
نرم افزار قاموس، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
