کربلا فی الارشیف العثمانی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کربلا فی الارشیف العثمانی، تالیف
دیلک قایا به
زبان عربی در رابطه با
تاریخ نگاری کربلا در
عهد عثمانی در طول سال‌های ۱۸۴۳ الی ۱۸۷۲ م است. این اثر به جهت بررسی کتب و منابع آرشیوی که مورد بررسی قرار داده است، حائز اهمیت است.
این اثر؛ مشتمل بر یک مدخل، پنج فصل و یک خاتمه است. در مدخل به تاریخچه
کربلا از زمان تاسیس تا دخول تحت
حکومت عثمانی پرداخته شده است. در فصل‌ها نیز جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و سیاسی این شهر در عهد عثمانی پرداخته شده و در خاتمه نیز خلاصه‌ای از مباحث آمده است.
نویسنده در مقدمه کتاب، به اهمیت موضوع مورد بحث و علت انتخاب این مقطع زمانی اشاره کرده است: هنگامی که می‌گوئیم کربلا اولین چیزی که به ذهن می‌آید،
شهادت امام حسین علیه‌السّلام نواده سید ما
محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم است. کربلا به موضوع مهمی در
ادب عرب، ترک و
فارس بدل گشت و از زمان
شهادت امام حسین علیه‌السّلام در نزد تمامی
مذاهب اسلامی نوعی تقدس یافت. کربلا همچنین در ارتباطات عثمانی- ایرانی نیز به مکان مهمی تبدیل شد. این اهمیت به سبب وضع دینی، سیاسی و جغرافیایی آن بود، لذا کربلا تنها به عنوان یک مکان دینی مهم شناخته نمی‌شد، بلکه در
قرن نوزدهم به میدان نزاع سیاسی بین دول عثمانی و
ایران بدل گردید. مقطع زمانی ۱۸۴۳ تا ۱۸۷۲ م به لحاظ تلاش‌های
دولت عثمانی برا ی تطبیق اصلاحات بر سیاست مرکزی حائز اهمیت است.
خلاصه‌ای از مطالب فصل‌های مختلف به ترتیب عبارت است از:
ساختار جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی کربلا اولین مطلبی است که مورد مداقه قرار گرفته است. ساختار جغرافیایی
عراق؛ مانند دیگر مناطق بر پایه
آب‌ها و
قنوات پایه ریزی شده است. کربلا از
نهر فرات و قنات حسینیه آبیاری می‌شد. اقتصادش نیز بر مبنای
زراعت و
تجارت بنا شده بود. این شهر از مهم‌ترین راه‌های تجاری بود که موقعیت ویژه‌ای بر راه تجاری ممتد بین
هند - اروپا و
بصره -
بغداد و ایران- حلب داشت. با حلول قرن ۱۹ اهمیت راه‌های گردشگری و تجاری منطقه بیشتر نیز شد. فراوانی زوار شیعه نیز در تجارت آن بسیار مؤثر بودند. دولت عثمانی با اهداف تجاری با برخی اصلاحات، شرایط
امنیت و راحتی بیشتری را برای زوار فراهم آورد.
به لحاظ ساختار اجتماعی ابتدا ویژگی‌های اجتماع عراق و عشایر ساکن و بدوی و رابطه
عشایر با دولت مورد بررسی قرار گرفته است. برای گسترش نفوذ
دولت در کربلا کمک‌های ویژه‌ای به کربلا صورت گرفت. در پایان این فصل از کتاب، جداولی نیز از
مذاهب عشایر کربلا و سایر مناطق ارائه شده است که بیانگر آن است که به لحاظ جهت جمعیتی، غالب عشایر کربلا را
شیعیان تشکیل می‌دهند.
اماکن مقدس موجود در کربلا و تطورات تاریخی ضریح‌های موجود در این مکان‌ها و توصیفات و تزئنات به کار رفته در آنها و مساحت ضریح‌ها در ابتدا ذکر شده است. در ادامه تعمیرات صحن‌های مقدس در
نجف و کربلا مورد مطالعه قرار گرفته است. پیگیری‌های ایران در رابطه با بازسازی‌ها و مخالفت دولت عثمانی از مطالب جالب توجه است. در ادامه چگونگی اداره ضرائح و هدایای فراوانی که در آنها ریخته می‌شد و نیز
موقوفات و اشیاء و کتب موجود در خزائن
حرم امیرالمؤمنین علیه‌السّلام به تفصیل ذکر شده است.
در بخش‌های مختلف این فصل ارتباطات عثمانی- ایرانی در عراق و اطراف آن و مشکلات سیاسی ایجاد شده و نیز تاثیرات حادثه کربلا بر این ارتباطات که منجر به
جنگ ایران علیه عثمانی و در پایان معاهده ارز روم در سال ۱۸۴۷ م گردید، مورد مطالعه قرار گرفته است. ضعف دولت عثمانی که روز به روز رو به ازدیاد بود، سبب تضعیف روابط مرکز با مناطق دیگر می‌گردید، لذا تصمیم به وحدت کربلا با مرکز از خلال روابط گرفت. در این جهت ورود دول اروپایی در منطقه را محدود نمود. سیاست جدیدی که در کربلا پیش گرفت، در تنگنا قرار دادن ایران بود تا بدین ترتیب روابط ایران با کربلا را تقلیل دهد. ایران نیز مشکلات دیگری را با دولت عثمانی طرح کرده و یک جنگ دیپلوماسی را با عثمانی آغاز نمود. این جنگ یک نوع مواجهه با انگلیس نیز- که به سبب مشکله
هرات در جنگ دائمی با ایران بود- به شمار می‌آمد. ایران که از رویارویی انفرادی با عثمانی ناتوان بود، روسیه را به سوی خود جذب نمود. در نتیجه، جنگ دیپلوماسی در زمین ارز روم در طول سال‌های ۱۸۴۳ الی ۱۸۴۷ م بین انگلیس و عثمانی از یک سو و روسیه و ایران از سوی دیگر درگرفت و از آن جا که هیچ یک از طرفین
نزاع به پیروزی نائل نشد، درگیری‌های عثمانی- ایرانی برای سال‌های طولانی ادامه یافت.
پس از امضای معاهده ارز روم در سال ۱۸۴۷ م نیز نزاع بین دولت عثمانی و ایران بر مساله بسط نفوذ بر کربلا آغاز گردید. سیاست ویژه عثمانی در احترام به
علمای کربلا و تجلیل از خاندان
اهل بیت علیه‌السّلام بهترین راه برای گسترش نفوذ در این شهر بود. در این زمان دولت عثمانی اهتمام خاصی به
عتبات عالیات نمود؛ اما برای ممانعت از گسترش انتشار
مذهب شیعی توسط زوار و تجار ایرانی سیاست سخت گیری در اماکنی را که آنها از آن گذر می‌کردند، پیش گرفت. از دیگر مواردی که به عنوان یک
سلاح در طول سال‌های طولانی بر ضد ایران به کار گرفته شد، امراء و اسراء اخراجی ایرانی بود که اقامت آنها در کربلا تسهیل شد تا دولت هر زمان که مایل بود، از این قوای سری برضد حکومت ایران استفاده کند.
مهم‌ترین اصلاحات اداری در عهد مدحت پاشا انجام گرفت. او زمینه آسایش شیعیان- به عنوان عنصر اساسی منطقه- و ایرانیانی را که به منطقه
سفر می‌کردند، فراهم آورد. خطوط ارتباطی و وسایل نقلیه دریایی و خشکی را تدارک دید. همچنین اصلاحات مالی و عقود ویژه‌ای را وضع نمود تا
ایرانیان احساس مساوات کنند.
از مطالب قابل توجه در این کتاب گزارشاتی است که از برنامه ریزی بیگانگان به طرق مختلف برای سلطه بر مناطق
شیعه نشین حکایت می‌کند. البته برداشت‌ها و تحلیل‌های نویسنده- که برخواسته از دید مادی اوست- با لغزش‌هایی همراه است که از جمله می‌توان به دیدگاه او درباره علمای کربلا اشاره نمود. در صفحه ۳۵۳ چنین می‌خوانیم: «انگلیس که به اهمیت کربلا و تاثیرگذاری
علما به عنوان برجسته‌ترین طبقه در کربلا به خوبی واقف بود، به وصول وجوهات
خمس و
زکات و مساعدت‌های دیگری از سوی
هند به علماء کربلا و نجف برای بسط نفوذش در مناطق تلاش می‌کرد... اموال بسیاری زیادی در دست علمای کربلا جمع شده بود و لکن بسیاری از علمای این
شهر به تقسیم نمودن ثروت کربلا با علما و مردم ایران رغبتی نداشتند».
کتاب توسط حازم سعید منتصر و مصطفی زهران از اساتید
دانشگاه الازهر با نظارت زکریا قورشون رئیس بخش تاریخ دانشگاه مرمره، از ترکی به عربی برگردانده شده است. دو مقدمه به قلم زکریا قورشون و مؤلف در ابتدای کتاب آمده است. در پایان نیز فهرست‌های ذیل درج شده است: ۱- مصادر به تفکیک خطی و چاپی ۲- مطالب.
پیش از فهرست مطالب نیز سه الحاقیه دیده می‌شود که در آن در جداولی اسامی متصرفین و قائم مقام‌های کربلا و دو سند تاریخی آمده است. در پاورقی نیز تنها منابع مطالب ذکر شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
