کتاب‌شناسی مهدویت (منابع اهل‌سنت)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مهدویت و
اعتقاد به ظهور
منجی در
آخر الزمان یکی از اعتقادات قطعی و مسلم
تشیع می‌باشد که در دیگر
ادیان و
مذاهب اسلامی مخصوصا اهل
تسنن بصورت کلی به آن اشاره شده است
اهل سنت و
شیعه در طی قرنها بر این موضوع معتقدند که در
آخرالزمان یک نفر از فرزندان
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و فرزندان
حضرت علی و
حضرت فاطمه (علیهم‌السّلام) که ویژگیها و علاماتش در
احادیث فراوان ذکر شده است در هنگامی که
دنیا پر از
ظلم و جور شده باشد، ظهور می‌کند و
جهان را پر از
عدل و داد می‌کند و همه او را هم نام و هم
کنیه پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ملقب به
مهدی (علیه‌السّلام) معرفی کرده‌اند.
با توجه به اینکه
اعتقاد به حضرت
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و
ظهور آن حضرت از دیدگاه اهل سنت دارای اصالت بوده و به عنوان یکی از مهمترین مسایل
اسلام به شمار می‌رود، بزرگان به ویژه
محدثین سنی مذهب که دارای کتب حدیثی؛ چه صحاح و چه غیر صحاح هستند، احادیث مرتبط با امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را بگونه‌ای در کتب خود گنجانده‌اند هر چند در شماری از این کتابهای حدیثی نام امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) ذکر نشده است ولی روایاتی را آورده‌اند که مشخص کننده اوصاف
مهدی آخرالزمان بوده و قابل تطبیق و تفسیر به غیر آن حضرت نیست.
در یک نگاه منابع و کتابهای حدیثی اهل سنت که از
مهدویت یاد کرده‌اند، به دو دسته‌ی عمده تقسیم می‌شود.
الف) کتابهای روایی عمومی اهل سنت که دارای موضوعات گوناگون هستند و در میان آنها به احادیث
مهدویت هم اشاره کرده‌اند.
ب) کتابهای اختصاصی اهل سنت در
مهدویت که بخاطر اهمیت مسئله‌ی
مهدویت، جداگانه و به طور مفصل درباره امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، نوشته شده است.
کتابهایی که دارای موضوعات مختلف بوده و
احادیث مربوط به امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و مسئله ظهور و
عدالت جهانی و فراگیر
مهدی موعود (علیه‌السّلام) را نقل کرده‌اند،
روایات مهدویت را در ذیل عنوان کتاب «
الفتن»، «
کتاب المهدی»، «
باب المهدی» و یا در بخش مربوط به نشانههای
قیامت، آورده‌اند.
به جرات می‌توان گفت که قریب به اتفاق محدثین اهل سنت در کتب روایی خود، احادیث مربوط به امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را ذکر کرده‌اند که جهت آشنائی اجمالی ازاین کتابهائی عمومی اهل سنت، مواردی را به عنوان نمونه بطور توصیف
مختصر و به ترتیب قدمت تاریخی، اشاره می‌کنیم تا
معلوم شود که
علماء اهل سنت چقدر نسبت به مسئله
مهدویت اهمیت ویژه‌ای قائل بودند.
المصنف
صنعانی (م۲۱۱ه. ق) نویسنده در این کتاب که از منابع کهن اهل تسنن به شمار می‌رود، بابی را اختصاص داده است به احادیث
مهدویت به نام «باب المهدی» که در این باب روایات گوناگونی را از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
حضرت علی (علیه‌السّلام) و
صحابه، درباره ویژگیهای فردی، عدالت اجتماعی، حکومت جهانی و نشانههای ظهور
مهدی موعود (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) که از
عترت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است، نقل می‌کند
و این کتاب از نخستین کتابهای اهل سنت است که به طور جداگانه و مرتب، احادیث
مهدویت را گردآوری کرده است.
الفتن نعیم بن حماد معاویه (۲۲۹ه. ق)
نعیم بن حماد در این کتاب درباره حوادثی که پس از پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در آخرالزمان به وقوع می‌پیوندد، روایات بسیاری را در ده جزء جمع کرده است. وی موضوعات مختلفی از جمله جریان
خلافت بعد از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و فتنه‌های که در آن
زمان افتاده تا رخدادهای زمان
امویان و
عباسیان را ذکر کرده است و همچنین روایاتی در باره جریان
سفیانی و کارهای او نقل کرده است و از جزء پنجم کتابش به بعد در باره نشانه‌ها و
علامات ظهور،
حکومت جهانی ، سیره، عدالت، صفات، نسب و نام
مهدی موعود (علیه‌السّلام)، احادیث گوناگونی را نقل می‌کند. و همچنین در اشاره‌ای به
دجال و خروج او احادیثی را ذکر می‌کند.
این کتاب که از قدیمی‌ترین کتب اهل سنت به شمار می‌رود یکی از کتابهای مهم و مرجع در مسئله
مهدویت به شمار می‌رود.
الکتاب المصنف
فی الاحادیث و آلاثر ابن ابی شیبه (۲۳۵ه. ق)
ابن ابی شیبه که از محدثان مشهور
اهل سنت است، کتاب وی از کهن‌ترین کتابهای حدیثی بشمار می‌رود که قبل از
صحاح سته به تالیف در آمده است و به عنوان یکی ازکتاب‌های مرجع صحاح ششگانه قرار گرفته است.
ایشان در قسمت کتاب «الفتن»، احادیث فراوانی را درباره امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) نقل می‌کند که در بعضی از آنها تصریح به نام آن حضرت شده است و در روایات دیگر به عدالت، اوصاف، اقتداء
عیسی (علیه‌السّلام) به حضرت و برتری امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بر
ابوبکر و
عمر، رخدادهای پیش از ظهور،
خروج دجال و حکومت جهانی
مهدی موعود (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، اشاره شده است.
مسند احمد بن حنبل (۲۴۱ه. ق)
احمد بن حنبل که یکی از امامان چهار گانه اهل تسنن به شمار می‌آید، کتاب «مسند» وی یکی از جوامع حدیثی کهن بشمار می‌آید که احادیث گوناگونی و متعددی را بطور پراکنده درباره اسم امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)،
نشانههای ظهور، نزول عیسی، نقل می‌کند.
صحیح البخاری و
صحیح مسلم این دو کتاب که به «صحیحین» معروفند در نزد اهل سنت از اعتبار بالای بر خوردارند تا آجا که اهل سنت این دو کتاب را بعد از
قرآن از صحیح‌ترین کتابهای خود بشمار می‌آورند.
هر چند در صحیحین نامی از امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) به
چشم نمی‌خورد ولی روایاتی در آن دو وجود دارد که به غیر
مهدی موعود (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) قابل تطبیق نیست و عین لفظ و مضمون این روایات
مهدوی در کتابهای معتبر دیگر وجود دارد که به نام امام
مهدی (علیه‌السّلام) تصریح کرده‌اند.
سنن ابن ماجه (۲۷۵ه. ق)
ابن ماجه وکتابش در میان
علماء اهل سنت ازجایگاه ویژه‌ای برخوردار است و بخاطر همین موقعیت، کتاب سنن دارای شروح بسیار بوده و جزء صحاح شش گانه به حساب می‌آید.
ابن ماجه در کتاب «الفتن» بابی تحت عنوان خروج المهدی» گشوده که هفت
حدیث آن درباره امام
مهدی است.
سنن ابی داوود (۲۷۵ه. ق) این کتاب که از مهمترین و معروفترین کتب و منابع اهل سنت واقع شده است، هر چند دارای احادیث فقهی بسیاری است ولی بخشی از کتاب خود را به مجموعه روایات
مهدویت تحت عنوان «کتاب المهدی» اختصاص داده است که به سیزده
روایت از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) درباره خلافت، نسب،
حکومت و نشانههای ظهور، اشاره دارد.
سنن ترمذی (۲۷۹ه. ق) ترمذی که در قوه
حافظه و
هوش ضرب المثل بود. دارای تالیفات زیادی است که کتاب سنن مورد توجه دانشمندان اهل سنت واقع شده واز صحاح سته شمرده شده است. در سنن
ترمذی در کتاب الفتن بابی به عنوان «باب ما جاء
فی المهدی» وجود دارد که در آن احادیثی هست که به نام امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) تصریح شده و درباره نزول عیسی،
فتنه دجال،
علامات آخر الزمان، روایات بسیاری را ذکر می‌کند.
سنن نسائی (۳۰۳ه. ق)
علمای اهل سنت، نسائی را در
علم حدیث و
رجال ستوده و کتاب او را جزء صحاح ششگانه بشمار می‌آورند. هر چند عده‌ای قائل هستند که او شیعه است ولی نسبت
تشیع به او بخاطر حب
اهل بیت و عدم تقدم
عثمان بر علی (علیه‌السّلام) و عدم قبول
معاویه بوده است.
نسائی هر چند نسبت به مباحث
مهدویت کمتر نقل حدیث کرده است ولی در عین حال به روایاتی در مورد
فساد و فتنه در آخرالزمان اشاره می‌کند که بیشتر با
علامات قبل از ظهور
مهدی موعود (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) قابل تطبیق است.
صحیح ابن حیان (۳۵۴ه. ق) این کتاب که مورد توجه بزرگان اهل سنت قرار گرفته است در قسمت «اخباره صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم عما یکون
فی امته من الفتن والحوادث» بخشی را به احادیث مربوط به امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) اختصاص داده است و تلاش کرده است هر حدیثی را که نقل می‌کند، تحت عنوان خاص باشد که این عناوین عبارتند: از خروج
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بعد از فراگیری ظلم وجور در جهان، نام و نام پدر
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، شباهت به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مدت حکومت حضرت، جایگاه ومنزلت
بیعت با امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف).
المستدرک علی الصحیحین محمد بن عبدالله نیشابوری مشهور به حاکم (۴۰۵ه. ق) حاکم روایات مربوط به امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را در کتاب «الفتن» نقل کرده است و همچنین در جاهای مختلف به صورت پراکنده بیش از پانزده حدیث درباره
مهدی موعود (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را ذکر کرده است و در برخی از آنها تصریح می‌کند که این حدیث طبق مبنای
صحیح بخاری و مسلم صحیح می‌باشند ولی آنها نقل نکرده‌اند.
در این احادیث به مسئله ظهور، نسب، صفات جسمانی
امام و مسائل قبل از ظهور، اشاره شده است.
فرائدالسمطین ابراهیم بن محمد جوینی خراسانی (۷۲۰ه. ق) این کتاب که درباره فضائل امامان دوازده گانه و
حضرت فاطمه زهراء (سلام‌الله‌علیها)، نوشته شده است در بخش آخر کتاب بیش از سی روایات درباره امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) نقل می‌کند.
الصواعق المحرقه احمد بن حجر هیثمی (۹۷۳ه. ق) این کتاب که به عنوان کتابهای ضد شیعی مشهور است، بیش از ده
روایت که مرتبط با امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) است را از بزرگانی؛ چون حاکم، ابو نعیم، احمد، مولفان صحاح سته و غیره، نقل می‌کند. و روایاتی را نقل می‌کند که در آنها تصریح شده است که
مهدی (علیه‌السّلام) از
عترت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
فرزند فاطمه (سلام‌الله‌علیهم) است.
بیش از صدکتاب حدیثی فراوان از اهل سنت وجود دارد که در آنها مسئله
مهدویت، مطرح شده است.
با توجه به اینکه مسئله
مهدی باوری، جزء باورهای محکم و انکار ناپذیر
مسلمانان بشمار می‌رود، بزر گان
دین چه شیعه و چه اهل تسنن بخاطر اهمیت و
احترام به این باور اصیل، کتابهای گوناگونی و مجزائی درباره
مهدویت به نگارش در آورده‌اند که به نوبه خود قابل تقدیر است.
برای نمونه کتابهایی را نام می‌بریم که مورد توجه همگان به ویژه اهل سنت قرار گرفته و به عنوان منبع کتابهای دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سه کتاب از
ابونعیم اصفهانی (م۴۲۰ه. ق) الف: اربعون حدیث، ب: مناقب المهدی ج: صفة المهدی
ابو نعیم که از
علمای بزرگ اهل سنت بشمار می‌رود، دارای بیش از پنجاه جلد کتاب است که بعضی از آنها بطور خاص درباره امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) نگاشته شده است از جمله سه کتابی که ذکر شد هر چند دو کتاب (مناقب المهدی وصفه المهدی) در دسترس نمی‌باشد ولی کتاب اربعون را که دارای مجموعه احادیث
مهدویت است،
محقق اربلی در کتاب «
کشف الغمه» و
سیوطی در «
الحاوی للفتاوی» ذکر کرده‌اند.
البیان
فی اخبار صاحب الزمان
کنجی شافعی (
قرن ۷ه. ق) این کتاب از جمله کتابهای خاص است که احادیث
مهدویت را با نظم خاص و ابواب مختلف و موضوعات گوناگون نقل کرده است. شافعی که روایات
مهدویت را در ۲۵ باب ذکر کرده است، باب اول را به نام «
فی ذکر خروجه
فی آخر الزمان» آغاز کرده و با نام گذاری باب آخر با عنوان «
فی الدلاله علی جواز بقاء المهدی حیا»،
مهدی موعود (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را بر خلاف برخی از اهل سنت، متولد شده می‌داند.
عقد الدررفی اخبار المنتظر یوسف بن یحیی المقدسی الشافعی (قرن ۷ه. ق) (چاپ اول این کتاب در
سال ۱۹۹۷م می‌باشد و انتشارات دارالنشر بیروت هم چاپ کرده است).
این کتاب که دارای گستردگی و نظم خاصی است مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است و هر چند نویسنده هنگام نقل روایت آن را
مرسل نقل می‌کند ولی منبع اصلی راکه روایت را از آن گرفته است، ذکر می‌کند.
شافعی، کتاب را به باب‌های گوناگون نامگذاری کرده است. در هر باب روایات مرتبط با
مهدویت را که عبارتند از؛ از نسل پیامبر بودن امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، نام،
اخلاق و رفتار و
کنیه، عدالت حضرت، خروج سفیانی،
خسف بیداء (فرورفتن سفیانیان در
زمین) و خروج دجال و حوادثی که اتفاق می‌افتد، بطور مرتب نقل می‌کند.
العرف الوردی فی اخبار المهدی جلال الدین سیوطی (۹۱۱ه. ق) سیوطی که از استوانه‌های بزرگ اهل سنت بشمار می‌آید، احادیث فراوانی را درباره امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) جمع آوری کرده است که در جای خود قابل
ستایش است. این کتاب با مجموعه رسائل ایشان یعنی «
الرسائل العشر» و «الحاوی للفتاوی» به چاپ رسیده است.
ایشان در «الحاوی للفتاوی» گوید: چهل حدیث
ابو نعیم و روایات دیگری را که وی نیاورده است، من افزوده‌ام و به صورت (ک) رمز گزاری کرده‌ام.
سیوطی در این کتاب
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را از خلفاء دوازده گانه می‌داند و سند حدیثی که
مهدی را
عیسی بن مریم می‌داند، تضعیف می‌کند.
القول المختصر فی علامات المهدی المنتظر ابن حجر هیثمی (۹۷۴ه. ق) ابن حجر که اهل سنت احترام خاصی برای او قائلند، کتاب خود را به سه باب تقسیم کرده است که در باب اول درباره نشانه‌ها و اوصاف خاصی که در روایات درباره
مهدی موعود (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) آمده است، اشاره می‌کند و در باب دوم و سوم روایاتی که
صحابه و
تابعین درباره امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) نقل می‌کنند را آورده است و در آخر کتاب درباره خروج آن حضرت، نزول عیسی، خروج
یاجوج و ماجوج، دجال، و
دابه الارض، مطالبی را از احادیث و گفتار
علماء ذکر می‌کند.
البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان متقی هندی (۹۷۵ه. ق) این کتاب از مفصل‌ترین کتابهای اهل سنت است که درباره
مهدویت به رشته تحریر در آمده است تا آنجا که ۲۷۵ روایت درباره
مهدی موعود (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در آن نقل شده است و یکی از منابع مهم در مباحث
مهدویت بشمار می‌رود و فتوای
علماء چهار مذهب درباره مدعیان و منکران امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را متذکر شده است.
کتابهای اختصاصی فراوان دیگر درباره امام
مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) وجود دارد که اهل سنت به نگارش در آورده‌اند که نیاز به بررسی بیشتر دارد و در اینجا جهت اطلاع، مواردی که دارای اعتبار ویژه‌ای هستند را بطور اجمال توصیف کردیم.
بنابراین، موضوع
مهدی منتظر از عمیق‌ترین و ریشه دارترین مسائل اسلامی بشمار می‌رود آنچنانکه زمینه‌ای برای تشکیک پیرامون اصل
مهدویت و انکار
مهدی منتظر و تخطئه احادیث مربوطه، فراهم نبوده و نخواهد بود.
اصالت مهدویت در اسلام از دیدگاه اهل تسنن (کتاب).
سایت پژوهه برگرفته از مقاله «کتاب شناسی مهدویت در اهل سنت» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۱/۱۰.
