کتابخانه آستان قدس رضوی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتابخانه مرکزی آستان قدس که همراه با سایر کتابخانه‌های وابسته، موزه‌ها، و مرکز اسناد آن "سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها، و مرکز اسناد آستان قدس رضوی" نامیده می‌شود، از مهم‌ترین گنجینه‌های فرهنگی
ایران و
جهان اسلام است که در ضلع شرقی
حرم مطهر امام رضا (علیه‌السّلام) در بست شیخ طوسی
شهر مشهد قرار دارد و دارای گنجینه‌ای ارزشمند از کتاب‌های خطی نفیس و کمیاب و قرآن‌های خطی باارزش است.
کتابخانه آستان قدس یکی از کهن‌ترین کتابخانه‌های ایران است که به‌واسطه مجموعه‌های غنی آن، به‌ویژه گنجینه‌های خطی، آوازه جهانی یافته است. برای تاسیس این کتابخانه تاریخ مشخصی نمی‌توان تعیین کرد. برخی بر این باورند که از زمان عزیمت امام هشتم
علی بن موسی‌الرضا (علیه‌السّلام) در قرن دوم ق. به
خراسان، و به‌ویژه پس از شهادت ایشان، مهاجرت علما و
دانشمندان شیعه به جوار مدفن او آغاز شد. به‌دنبال آن در کنار اماکن و ابنیه‌ای که برای رفاه و اقامت زائران در جوار مدفن امام بنا شد، مجموعه‌های کتاب نیز شکل گرفت. بعضی، وجود کتابخانه در آستان قدس را
سال ۳۹۳ق. ذکر کرده‌اند که مصادف است با وقف نسخه قرآن متعلق به
ابوعلی سیمجور، امیر خراسان در زمان
نوح بن منصور سامانی، به آستان قدس.
اما بر این مبنا نمی‌توان با اطمینان گفت که در آن زمان کتابخانه مستقلی وجود داشته است. استناد گزارش‌های فوق به وقف‌نامه‌های موجود در نسخه‌های خطی بازمانده از آن زمان است. سندی که بیش از همه به واقعیت نزدیک است، نسخه خطی
تفسیر ابوالفتوح رازی مربوط به
قرن نهم هجری است که در آن این عبارت نقش بسته است: "چون در روضه... رضویه مطهره جوامع کلام‌الله و مصاحف بسیار بود اما تفسیری که همه طوایف استفاده معانی قرآن توانند، نبود بنابراین... مشارالیه این مجلد تفسیر را با سه مجلد دیگر بر روضه شریفه وقف کرد به تاریخ سنه ۸۶۱ ق. ".
از این یادداشت چنین برمی‌آید که در آن زمان مکانی وجود داشته که در آن مصاحف و تفاسیر مختلف نگهداری شده و مورد استفاده عموم واقع می‌شده است.
نخستین شواهد وجود کتابخانه‌ای مستقل در آستان قدس به اوایل قرن دهم ق. باز می‌گردد و آن را در متن وقفنامه کتاب
غایة الوصول مورخ ۹۲۵ می‌توان دید که در آن ترکیب "خزانه‌الکتب" به‌کار رفته است.
پس از آن، شواهد نشان می‌دهد که در حدود ۱۱۵۰ق. کتابخانه و قرآن‌خانه آستانه در یکجا در گوشواره جنوبی ایوان بلند صحن عقیق به‌نام قرآن‌خانه مبارکه حضرتی وجود داشته است.
کتابخانه آستان قدس فراز و نشیب‌های گوناگونی طی کرده و حوادث و رخدادهای تلخی بر آن رفته است. از آن جمله می‌توان به حمله ازبک‌ها در اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم اشاره داشت که طی آن
عبدالمؤمن‌خان ازبک کتابخانه را تاراج کرد.
سال‌ها پس از تهاجم ازبک‌ها،
شاه عباس صفوی و
شیخ بهاءالدین عاملی به گردآوری کتاب‌های تاراج رفته و تشکیل مجدد کتابخانه اقدام کردند. از کتابخانه‌ای که ایشان تاسیس کردند با عنوان کتابخانه سرکار فیض آثار مشهد یاد کرده‌اند.
تعیین نخستین کتابدار نیز در همین سال‌ها صورت گرفت. از آن پس به فرمان شاه همواره یکی از علمای برجسته به‌عنوان خازن‌الکتب منصوب می‌شد و هم در این دوران کتاب‌های بسیاری از دارالسلطنه
اصفهان به کتابخانه مشهد ارسال می‌شد.
نخستین فهرست کتابخانه را
میرزا سعیدخان مؤتمن‌الملک متولی‌باشی در ۱۲۹۶ق. تهیه کرد و در آن کتاب‌های کتابخانه ۲۰۶۹ جلد ذکر شده است. کتابخانه به‌طور دائم باز بوده و مورد استفاده عموم قرار داشته است.
بین سال‌های ۱۲۸۹-۱۲۹۰ ق. کتابخانه به طبقه فوقانی کشیک‌خانه خدام منتقل شد و هفتاد و سه سال در این مکان باقی ماند. در مهر ۱۳۲۳ بر اساس طرح آندره گدار (۱۸۸۱- ۱۹۶۵) معمار و باستان‌شناس فرانسوی و رئیس وقت اداره باستان‌شناسی، ساختمانی در سه طبقه به‌وسعت ۱۰۳۴ مترمربع برای کتابخانه بنا شد. این بنا در ۱۳۵۳ به تصمیم مقامات وقت تخریب و منابع آن در ۱۳۵۶ به ساختمان جدید کتابخانه (با ۲۰۰۰ مترمربع مساحت) انتقال یافت.
گسترش روزافزون منابع و افزایش مراجعان، مقامات
آستان قدس را در ۱۳۵۹ به احداث ساختمان فعلی واداشت. وسعت ساختمان فعلی ۳۰۰۰۰ مترمربع است و در سه طبقه و طی پانزده سال ساخته شده است. این ساختمان در ۱۳۷۴ رسمآ گشایش یافت.
در حال حاضر، کتابخانه در هفت اداره اصلی سامان یافته که عبارتند از: اداره مخطوطات، اداره خدمات کتابداری، اداره کتابخانه عمومی، اداره کتابخانه‌های وابسته، اداره اسناد، اداره موزه‌ها، و اداره امور عمومی.
کتابخانه آستان قدس کتابخانه‌ای عمومی در سطح ملی است. طبق قانون و اسپاری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مکلف است از هر عنوان کتابی که در ایران منتشر می‌شود، یک نسخه برای این کتابخانه ارسال دارد.
وقف و اهدا و خرید نسخه‌های مکرر کتاب‌ها از راه‌های مهم توسعه مجموعه آن است. مجموعه کتابخانه به بخش‌های زیر تقسیم می‌شود:
مجموعه کتاب‌های چاپی کتابخانه عمدتآ به زبان‌های
فارسی،
عربی، انگلیسی، و فرانسه هستند. تا پایان ۱۳۸۱ مجموعآ بیش از ۱۲۰۰۰۰۰۰ جلد کتاب چاپی شامل کتاب‌های نفیس و کمیاب قدیمی و منابع جدید به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی، و سایر زبان‌ها در کتابخانه مرکزی و ۳۲ کتابخانه وابسته به آستان قدس وجود داشته است. به‌طور متوسط سالانه ۲۰۰۰۰۰ جلد به این مجموعه افزوده می‌شود.
مجموعه نسخه‌های خطی کتابخانه آستان قدس مجموعه‌ای کم‌نظیر در ایران و بلکه جهان اسلام است. در مخزن خطی کتابخانه بیش از ۴۷۸۰۰ اثر خطی شامل کتاب،
قرآن، جزوه، نسخه عکسی، دستنوشته، سند
مالکیت، و وقفنامه موجود است.
این مجموعه همواره مورد توجه پژوهشگران و نسخه‌شناسان بوده است. قدیمی‌ترین آنها به
سده چهارم (۱۱ میلادی) و جدیدترین آنها به قرن چهاردهم ق. تعلق دارد. همه نسخه‌های خطی کتابخانه به زبان عربی یا فارسی است. قدیمی‌ترین نسخه خطی موجود در مجموعه، شرح دیوان تمیم ابن مقبل است که در ۳۸۰ ق. نوشته شده است. از دیگر نسخه‌های منحصر به‌فرد و مهم، می‌توان نمونه‌های زیر را نام برد: قرآن به خط کوفی و نوشته شده بر روی پوست آهو منسوب به
حضرت علی (علیه‌السّلام)، و قرآن مذهّب و نفیس روی پوست آهو و ممهور به مهر پنج تن از سلاطین صفویه منسوب به
حضرت امام رضا (علیه‌السّلام)، قرآن همراه با ترجمه و تفسیر ملافتح‌الله کاشانی بر حاشیه‌ها، و همچنین کتاب
خواص‌الاشجار که در اصل تالیف "دیسقوریدوس" پزشک و گیاه‌شناس نامی قرن اول میلادی است.
یکی از مجموعه‌های ویژه کتابخانه آستان قدس مجموعه قرآن‌های آن است. در کتابخانه مرکزی بیش از ۱۴۰۰ عنوان قرآن عربی ـ فارسی و به زبان‌های مختلف دنیا (انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، بلغاری، روسی، سوئدی) وجود دارد. قدیمی‌ترین قرآن چاپ سنگی، قرآن به خط
محمدحسین اصفهانی است که در ۱۲۵۴ق. در
تبریز به چاپ رسیده و توسط
محمدشاه قاجار وقف کتابخانه آستان قدس رضوی شده است. قدیمی‌ترین نسخه چاپ سربی قرآن نیز چاپ انتشارات میرزا زین‌العابدین است که در ۱۲۴۷ق. به طبع رسیده است. همچنین قرآن‌های بسیار نفیسی از نظر قاب، خط، و نوع چاپ در این مجموعه وجود دارد.
کتابخانه دارای ۳۹۴۱ عنوان (۳۵۴۶۹ نسخه) کتاب چاپ سنگی در موضوعات مختلف و به زبان‌های فارسی و عربی است.
مجموعه نشریات ادواری و روزنامه‌های آستان قدس نیز یکی از غنی‌ترین مجموعه‌های موجود در سطح کشور است. در مخزن کتابخانه بالغ بر ۲۱۰۰۰ مجله و روزنامه صحافی شده شامل ۴۳۰۰ عنوان نشریه قدیمی و جدید عمدتآ به زبان‌های فارسی، عربی، و انگلیسی موجود است که از این میان بیش از ۱۳۰۰ عنوان را نشریات جاری تشکیل می‌دهند. قدیمی‌ترین روزنامه فارسی موجود، روزنامه وقایع اتفاقیه است که نخستین شماره آن به‌نام روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران در ۱۲۶۷ق. منتشر شده است؛ مجله عربی المقتطف متعلق به ۱۲۹۳ق. برابر با ۱۸۷۶ نیز از نمونه‌های نشریات خارجی قدیمی موجود در این کتابخانه است.
در این بخش بیشتر اسناد مربوط به
آستان قدس رضوی و خراسان وجود دارد. در حال حاضر، بیش از ۴۰۰۰۰۰۰ برگ سند مشتمل بر اسناد آستان قدس، اسناد موقوفات
مَلِک، اسناد خانواده آصف‌السلطنه، اسناد خانواده علم (وزیر دربار دوره پهلوی)، و اسناد متفرقه دیگر در مرکز اسناد آستان قدس رضوی موجود است.
این بخش، که یکی از مجموعه‌های قابل توجه کتابخانه مرکزی آستان قدس است ۸۷۶۱۰ ماده دیداری و شنیداری را در خود جای داده است. این مواد شامل ریزفیلم نسخه‌های خطی، نوار ویدئویی آموزشی، نوار کاست، نوار ریلی سخنرانی‌ها، فیلم، و عکس می‌شود.
این کتابخانه عهده‌دار ارائه خدمات به مراجعان از طریق تالارهای قفسه بسته برای آقایان و بانوان، تالارهای سمعی و بصری و اطلاع‌رسانی، تالارهای نوجوانان و جوانان، و تالارهای محققان و مرجع است. آرشیو مطبوعات و تالارهای مطالعه نشریات روز به سیستم الکترونیکی انتقال کتاب و ایستگاه‌های رایانه مجهز است.
در تالارهای مطالعه، جست‌وجوی منابع به‌صورت رایانه‌ای است و جهت دریافت منابع از مخازن و از سیستم کتاب‌رسانی تله‌لیفت و بالابر استفاده می‌شود. حداکثر کتاب درخواستی ۳ عنوان در هر نوبت کاری است.
امانت کتاب به اعضای کتابخانه امکان‌پذیر است، اما استفاده از منابع دیداری ـ شنیداری، مرجع، و نسخه‌های خطی فقط در محل کتابخانه امکان‌پذیر است. منابع مرجع کتابخانه بر اساس رده‌بندی دیویی به‌طور جداگانه در تالار مرجع نگهداری می‌شوند و استفاده از آن برای محققان و اعضای کتابخانه به‌صورت سیستم قفسه بسته و باز امکان‌پذیر است. منابع مرجع مانند سایر کتابخانه‌ها امانت داده نمی‌شود و باید تا پایان وقت اداری عودت داده شوند.
کتابخانه آستان قدس از ۱۳۷۷ واحد کتابخانه سیار و "کتابخانه تلفنی" را راه‌اندازی کرده است. این واحد، به افرادی که به‌علت کهولت سن و مشکلات جسمانی قادر به مراجعه به کتابخانه نیستند و نیز به استادان حوزه و دانشگاه و مدیران ارشد سازمان‌ها و ادارات که فرصت مراجعه به کتابخانه‌ها را ندارند، خدمات ویژه‌ای ارائه می‌دهد. اینان منابع مورد نیاز را از طریق تماس تلفنی طلب می‌کنند و پرسنل واحد موظف هستند منابع درخواستی را ظرف ۲۴ ساعت به ایشان تحویل دهند. ارائه خدمات کتاب‌رسانی به روستاهای اطراف
مشهد نیز در زمره فعالیت‌های این واحد محسوب می‌شود. تمامی این خدمات به‌صورت رایگان انجام می‌پذیرد.
سایت اینترنتی کتابخانه آستان قدس رضوی در ۱۳۷۹ ایجاد شده است. این سایت با نشانی www.aqlibrary.org قابل دسترسی است. در این سایت خدمات و بخش‌های مختلف سازمان معرفی شده است و دسترسی به اطلاعات کتابشناختی منابع موجود در کتابخانه و موزه را ممکن می‌سازد؛ همچنین دارای یک دروازه اطلاعاتی است که راهنمای موضوعی سایت‌های معتبر بر روی اینترنت است.
یکی از خدمات کتابخانه آستان قدس رضوی آموزش مراجعه‌کنندگان است. این کتابخانه از ۱۳۸۰ به آموزش مستقیم و غیرمستقیم کارکنان و استفاده‌کنندگان کتابخانه توجه کرده است. برگزاری کلاس‌های آموزشی مختلف؛ تهیه و انتشار بروشورها و جزوه‌های متنوع برای آشنا ساختن مردم با خدمات کتابخانه، اینترنت، و پایگاه‌های اطلاعاتی؛ و دعوت از صاحب‌نظران و استادان اطلاع‌رسانی برای سخنرانی و اداره کارگاه‌های آموزشی به‌شدت دنبال شده است. شرکت عموم در این برنامه‌ها آزاد و رایگان است.
این بخش با بهره‌گیری از فهرست‌نویسان متخصص با گرایش‌های زبان فارسی، عربی، و انگلیسی مسئولیت سازماندهی مواد را طبق نظام رده‌بندی دهدهی دیویی برعهده دارد. کتاب‌های رده‌بندی شده در تالارهای مطالعه و کتابخانه‌های وابسته مورد استفاده قرار گرفته و یا امانت داده می‌شوند.
کتابخانه آستان قدس از پیشگامان فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی در ایران است. صورت مشخصات نسخه‌های خطی بازمانده از سال‌های ۱۰۰۹ و ۱۰۱۰ ق. موجود در آرشیو کتابخانه رضوی، فهرست‌های موضوعی ۱۲۸۲ق، و فهرست کتابخانه آستان قدس (۱۲۹۶ق.) دلیل این مدعاست. انتشار فهرست نسخه‌های خطی به شیوه جدید از ۱۳۰۵ ش. آغاز و تاکنون ۲۳ جلد آن منتشر شده است.
آسیب‌شناسی و آفت‌زدایی، مرمت، و هر نوع صحافی و جلدسازی نسخه‌های خطی با استفاده از فناوری جدید و اصول علمی در کنار شیوه‌های سنتی از جمله فعالیت‌های ممتاز
کتابخانه در جهت حفظ میراث مکتوب است.
شورای پژوهشی کتابخانه در سال ۱۳۷۸ تشکیل شد. این شورا ضمن تبیین اولویت‌های پژوهشی سازمان (شامل کتابخانه، موزه، و مرکز اسناد)، مسئولیت تدوین اولویت‌های پژوهشی، بررسی طرح‌های پیشنهادی، و گزارش طرح‌های پژوهشی را برعهده دارد. مجریان طرح‌های پژوهشی افرادی از درون و بیرون سازمان هستند.
کتابخانه آستان قدس رضوی از ۱۳۷۶ مجله تخصصی مهمی به‌نام فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی، و خبرنامه داخلی را منتشر می‌کند. کتابخانه همچنین حدود ۴۰ عنوان کتاب، اغلب در حوزه مباحث کتابداری، اسناد، و معرفی نسخه‌های خطی، منتشر کرده است.
این کتابخانه زیرمجموعه بخش مخزن چاپی است که در بهمن ۱۳۸۱ در زیرزمین ساختمان جدید بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در ضلع شرقی بست طبرسی افتتاح شد. منابع آن شامل کتاب‌ها، مجله‌ها، نقشه‌ها، اطلس‌ها، کره‌های جغرافیایی، فرهنگ‌ها، و آمارنامه‌هاست. این مجموعه دارای ۱۵۰۰ نقشه جغرافیایی در مقیاس‌ها و موضوعات متنوع است. این کتابخانه خدمات تهیه کپی و تکثیر منابع، دسترسی به اینترنت و سایت‌های جغرافیایی، و استفاده از میزهای مخصوص نقشه‌کشی و نقشه‌خوانی را به پژوهشگران و دانشجویان ارائه می‌کند.
شبکه کشوری کتابخانه‌های وابسته به آستان قدس رضوی دارای ۳۲ کتابخانه وابسته در سطح کشور و یک کتابخانه در شهر محمودآباد
هند است. از این میان، ۲۸ کتابخانه نسبتآ جدید و کوچک هستند و بین سال‌های ۱۳۶۱ و ۱۳۸۰ در شهرهای ایران تاسیس شده‌اند که ۱۹ باب از این شمار در استان خراسان قرار دارند. ۴ کتابخانه دیگر قبل از ۱۳۴۸ تاسیس شده است. این شبکه با فراهم آوردن حدود ۲۰۰۰۰ مترمربع فضای مطالعاتی مناسب و با مجموعه‌ای بیش از ۸۰۰۰۰۰ جلد کتاب چاپی و انواع دیگر مواد کتابخانه‌ای شامل نسخه‌های خطی، ریزفیلم، نشریه‌های ادواری، و منابع دیداری ـ شنیداری مورد استفاده مراجعان در نقاط مختلف کشور است.
کتابخانه ملی ملک در
تهران (تاسیس ۱۳۱۱) و
کتابخانه وزیری یزد (۱۳۴۸) به‌ترتیب با حدود ۴۲۰۰۰ و ۱۴۰۰۰۰ جلد کتاب دو کتابخانه شخصی مهم بودند که بعدها به آستان قدس رضوی واگذار شده‌اند.
(۱) احتشام کاویانیان، محمد، شمس‌الشموس یا انیس الفنوس، مشهد: آستان قدس رضوی، مؤسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۵۴.
(۲) اسکندر منشی، تاریخ عالم‌آرای عباسی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۳۴.
(۳) اوکتایی، عبدالعلی، "تاریخ کتابخانه آستان قدس"، نامه آستان قدس، ۷ (خرداد ۱۳۴۰): ۵۵-۵۹.
(۴) شاکری، رمضانعلی، گنج هزار ساله: کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی قبل و بعد از انقلاب، مشهد: آستان قدس رضوی، کتابخانه و مرکز اسناد، ۱۳۶۶.
(۵) قزوینی، محمد، بیست مقاله، تهران: ابن سینا، ۱۳۳۲.
(۶) گزارش عملکرد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مراکز اسناد آستان قدس رضوی: شش ماه اول سال ۱۳۸۲، مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، روابط عمومی، ۱۳۸۲.
(۷)
مؤتمن، علی، تاریخ آستان قدس رضوی، مشهد: آستان قدس رضوی، مؤسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۴۸.
(۸) "About the Organization of Libraries، Museumes and Documents Center Astan-e Quds-e Razavi".
[On-line
]. Available: http://www.aqlibrary.org.
سایت دایرةالمعارف کتابداری، برگرفته از مقاله «کتابخانه آستان قدس رضوی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۹/۲۸.
