کتاب الوزراء و الکتاب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
« كتاب الوزراء و الكُتّاب»، كتابى است به زبان عربى، تأليف
ابو عبد الله محمد بن عبدوس جهشیاری ، در معرفى وزيران و كاتبان از زمان رسول خدا تا اوايل خلافت
مأمون عباسی .
نام اين كتاب را،«
أخبار الوزراء و الکتاب »،«
اخبار الوزراء »،«
تاریخ الوزراء »،«
سیر الوزراء » و... نيز ضبط كرده اند. كتاب، در اصل چند مجلد بوده و به گفته برخى از منابع، با شرح حال
عباس بن حسن جَرجَرائی ( متوفى ۲۹۶ ق)، نخستين وزير
المقتدر ، پايان يافته است.
كتاب، مشتمل بر مقدمه اى به قلم محقق،
دکتر حسن الزین ، مقدمه اى به قلم مؤلف و ۲۵ بخش، به تعداد خلفاى روى كار آمده، از
ابو بکر تا مأمون مى‌باشد.
آنچه از كتاب، باقى مانده، بخش نخست آن است كه تا اوايل خلافت مأمون( حك: ۱۹۸- ۲۱۸ ق) را در بر مى‌گيرد. كتاب، با مقدمه اى آغاز مى‌شود كه در باره اين مطالب است:
وضع كردن كتابت، آغاز نگارش عربى، طبقات مردم و دبيران، تأسيس ديوان ها، نامه هاى پادشاهان ايران به كارگزاران خود، ديوان‌ها و دبيران ايرانى و پايگاه دبيران، اختلاف طبقات بر اساس پوشاك، نظام مالياتى ساسانيان، نمونه‌اى از رهنمودهاى پادشاهان ايران به دبيران و وزيران خويش و سفارش‌هاى ارسطو به اسكندر.
پس از آن، جهشيارى، از كاتبان پيامبر اكرم و خلفاى نخست نام برده است. هم‌چنين از تأسيس ديوان‌ها و تعيين زمان هجرت به عنوان مبدأ تاريخ اسلامى ياد كرده و در همان حال، ضمن روايتى كه آن را شاذ دانسته، نقل نموده است كه پيامبر اكرم، پس از ورود به مدينه در ۱۲ ربيع الاولِ ۱۴ بعثت، دستور به وضع تاريخ داد.
سپس، مؤلف، به دوره خلفاى اموى( حك: ۴۱- ۱۳۲ ق) و شرح حال كاتبان و مشاوران خلفا به ترتيب تاريخى پرداخته است. وى، در ذكر خلفاى عباسى، از
سفّاح ( حك: ۱۳۲- ۱۳۶ ق) تا مأمون، در كنار كاتبان، از وزيران خلفا نيز ياد كرده است. اين امر، تأييدى بر اين ديدگاه است كه منصب وزارت در اسلام عملاً در عصر عباسيان پديد آمده است.
كتاب، با ذكر رويدادهاى دوران اقامت مأمون در مرو و وزارت فضل
بن سهل خاتمه مى يابد.
مفصّل‌ترين فصل در باب خلفاى اموى، به دوره عبد الملك
بن مروان( حك: ۶۵- ۸۶ ق)، و در باب خلفاى عباسى، به دوره هارون الرشيد( حك: ۱۷۰- ۱۹۳ ق) اختصاص دارد. اين كتاب، افزون بر يادكرد دبيران و وزيران، مشتمل بر مطالب و نكته‌هاى ناياب تاريخى و زندگى دربارى است.
شايد سودمندترين بخش كتاب، پرده برداشتن از پاره‌اى مظاهر تمدن ايرانى باشد، به‌ويژه سازمان ادارى، جمع‌آورى خراج، تأسيس ديوان‌ها و روش‌هاى سياسى كه خلفاى عباسى، از سفّاح تا واثق( حك: ۲۲۷- ۲۳۲ ق)، آنها را از ايرانيان اقتباس كردند. كتاب، هم‌چنين زمينه تازه‌اى را براى تحقيق بسيارى از مسائل ادبى فراهم ساخته است.
جهشيارى در اين كتاب، از پاره‌اى منابع شفاهى و مكتوب خود نام برده و به سبب حضور در دستگاه ديوانى، به مطالب ارزش‌مندى دست‌رسى داشته كه برخى از آنها را از كاتبانى چون محمد
بن حسن انبارى گرفته بوده است. برخى از ديگر مؤلفان و راويانى كه وى، از آنها مطالبى نقل كرده است، عبارتند از:
محمد بن عمر واقدی ،
عبد الواحد بن محمد ،
ابو الفرج محمد بن جعفر بن حفص ،
علی بن ابی عَون ،
محمد بن مَخْلَد مدائنی ،
عبد اللّه بن مُعَلَّی بن ایوب ،
حسین بن علی باقطائی ،
سلیمان برقی، علی بن عیسی وزیر ،
وَهْب بن سلیمان بن وَهْب ، ا
بن ابی العلاء کاتب و
نصر بن فتح .
برخى از منابع مكتوب كه مؤلف از آنها نام برده، به اين قرار است:«
عهد سابور بن اردشیر »،«
کتاب اردشیر »،«
الخلفاء » اثر
حارث بن ابی اُسامه ،«
البیان و التبیین » اثر
جاحظ ،«
طبقات الشعراء و الوزراء » اثر
محمد بن داود بن الجرّاح ،«
کتاب فی اخبار خلفاء بنی العباس » اثر
ابو الفضل محمد بن احمد بن عبد الحمید کاتب و«
دفتر شعر »
ابراهیم بن عباس صولی .
با مقايسه متن كتاب، با منابع ديگر، بعضى ديگر از مآخذ جه شيارى مشخص می ى‌شود، از جمله كتاب«
الورقة »
ابن جراح كه
جهشیاری مطالب بسيارى از آن نقل كرده است.
از« كتاب الوزراء و الكتّاب»، به مثابه متن كهن و معتبر تاريخى، از سده چهارم به بعد استفاده می شده است و مورخان و نويسندگان بسيارى از آن نقل كرده اند، از جمله
ابن ندیم در«
الفهرست »،
محسن بن علی تَنوخی در«
الفرج بعد الشدة » و«
نِشْوار المُحاضرة »، ثعالبى در«
الکنایة و التعریض »،
ابن عساکر در«
تاریخ مدینه دمشق »،
ابن ظافر اَزْدی در« بدا
ئع البدائة »،
یاقوت حموی در«
معجم الادباء » و«
معجم البلدان »،
ابن نجار در ذيل«
تاریخ بغداد »،
ابن عَدیم در« ب
غیة الطّلب فی تاریخ حلب »
، ابن طاووس در«
فرج المهموم » و«
مُهَج الدعوات »،
ابن خلّکان در«
وفیات الاعیان »،
ذهبی در«
سیر اعلام النبلاء » و
ابن دمیاطی در«
المُستَفاد من ذیل تاریخ بغداد ».
ابن طقطقی ، نيز در«
الفخری » مطالب بسيارى از جهشيارى نقل كرده، اما نام وى را ذكر نكرده، در حالى كه در تأليف و تدوين كتاب خود از او پيروى و اقتباس نموده است.
هلال بن مُحَسِّن صابی نيز هنگام تأليف«
تحفة الامراء »،« كتاب الوزراء و الكُتّاب» جهشيارى را در اختيار داشته است.
از زمان وزارت
فضل بن سهل ( كه بخش باقى‌مانده كتاب با آن پايان مى‌يابد) تا مرگ
عباس بن حسن جرجرائی ( كه« الوزراء و الكتّاب» تا شرح حال وى را در بر مى گرفته است)، حدود ۲۸ تن به وزارت رسيدند و به احتمال بسيار، جهشيارى تاريخ و شرح حال آنان را و نيز شرح حال كاتبان بزرگى را كه عنوان وزير نيافتند، نوشته است؛ خصوصاً كه وى، بيشتر رويدادهاى اين مدت را ديده و شنيده است؛ ازاين‌رو، گمان مى‌رود كه بخش از ميان رفته« الوزراء و الكُتّاب»، بيش از بخش باقى‌مانده يا دست كم با آن برابر بوده است.
بسيارى از نقل قول‌هاى منابع پيش گفته، در چاپ‌هاى موجود ديده نمى شود كه در واقع پاره هايى از بخش از ميان رفته كتاب است.
میخائیل عوّاد ، در ۱۳۲۲ ش / ۱۹۴۳ م، رواياتى را از بخش مفقود« الوزراء و الكُتّاب» كه در كتاب‌هاى گوناگون پراكنده است، استخراج و در
مجله المجمع العلمی العربی دمشق ( ج ۱۸، ش ۷ و ۸، ص ۳۱۸- ۳۳۲، ش ۹ و ۱۰، ۴۳۵- ۴۴۲) منتشر كرد،
پس از آن نيز يافته هاى جديد خود را بر آن افزود و در كتابى با عنوان«
نصوص ضائعة من کتاب الوزراء و الکتّاب »، به چاپ رساند.
مستشرق فرانسوى معاصر نيز قطعه هايى از دو نسخه خطى گرد آورد و بر اساس آن، مطالبى نو در باره بخش دوم كتاب نوشت.
نخستين بار
هانس فون مژیک ، خاورشناس آلمانى،« الوزراء و الكتّاب» را از روى تك نسخه خطى آن در كتاب‌خانه ملى وين، به صورت عكسى همراه با مقدمه اى به آلمانى در لايپزيگ( ۱۳۰۵ ش / ۱۹۲۶ م) به چاپ رساند.
بعدها،
مصطفی سقا و
ابراهیم اَبیاری و
عبد الحفیظ شَلبی ، اين كتاب را تصحيح و با زيرنويس‌ها و فهرست هاى گوناگون منتشر كردند.
كمى بعد،
عبد اللّه اسماعیل صاوی ، چاپ جديدى از اين كتاب عرضه كرد و پاره اى از اشتباهات چاپ پيشين را تصحيح نمود.
سوردل، با توجه به فصل راجع به هارون الرشيد، مقاله اى در باره ارزش ادبى و اسنادى كتاب نوشت. لاتس، رساله دانشگاهى خود را به« الوزراء و الكُتّاب» اختصاص داد و بخش نخست كتاب و فصلِ راجع به دوره اموى را به آلمانى ترجمه كرد.
ابو الفضل طباطبایی اين كتاب را با عنوان« كتاب الوزراء و الكُتّاب»، به فارسى ترجمه كرد و در ۱۳۴۸ ش، در تهران انتشار داد.
نسخه از کتاب که به کتاب شناسی آن پرداخته شد، با پاورقى‌هاى محقق اثر به همراه فهرست اعلام و فهرست مطالب به چاپ رسيده است.
نرم افزار تراث۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
