کتاب الضعفاء (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب حاضر به «کتاب الضعفاء» مشهور است. مولف شیخ ابو الحسین، احمد بن ابی عبدالله، معروف به
ابن غضائری ، از بزرگان
شیعه در قرن پنجم.
وی هم شاگردی و هم درس
شیخ طوسی و
نجاشی بوده و در اساتید و شاگردان اشتراکات فراوانی با آنها دارد.
ذکر رجال مذموم و جمع آوری تضعیفهایی که نسبت به هر یک از رجال شیعه وجود دارد.
یکی از مهمترین علوم اسلامی که به عنوان کلیدی در دستیابی به تمام شاخه‌های علوم اسلامی، روایی اهمیت ویژه‌ای نزد علمای دین داشته و دارد
علم رجال است.
عمده علوم اسلامی از
فقه و
اصول گرفته تا تفسیر و
کلام و ادعیه و... از راه نقل روایات
معصومین -علیهم‌السّلام- به دست ما رسیده است، و برای دستیابی به روایات صحیح و تشخیص روایات معتبر و انتخاب آنها مهمترین اصل، تشخیص وثاقت و اعتبار سلسله راویان هر حدیث است و این مهم تنها بوسیله علم رجال دست یافتنی است.
بنا بر این از مهمترین علوم اسلامی که برای رسیدن به
سنت نبوی -صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم -و سخنان معصومین -علیهم‌السّلام - نقش کلیدی دارد علم رجال است.
فقیه و محدث و هر عالم دینی با تمسک به اطلاعات موجود در کتب رجال و نقد و تحلیل آنها، پیرامون صحت و اعتبار تک تک روایات نظر می‌دهد.
به خاطر اهمیت فراوان علم رجال، علمای
شیعه از صدر
اسلام تا کنون توجهی خاص به این علم داشته‌اند به طوری که تنها شیخ
آقا بزرگ تهرانی در کتاب «
مصفی المقال » بیش از ۵۰۰ عنوان کتاب در این موضوع نام برده است.
اولین کسانی که در معرفی و شرح حال راویان حدیث کتاب نوشتند اصحاب ائمه -علیهم‌السّلام -بودند، کسانی مانند «
عبید الله بن ابی رافع» کاتب
امیرالمؤمنین علیه‌السّلام و «
عبدالله بن جبله کنانی» و «
ابو فضال».
از میان کتابهای فراوانی که در علم رجال تالیف شده ۸ کتاب به عنوان «اصول ثمانیه رجال» معروف شده‌اند که بیشترین اعتبار را بین کتب علم رجال کسب نموده‌اند که عبارتند از:
۱-
رجال کشی۲-
فهرست نجاشی۳-
فهرست شیخ طوسی۴-
رجال شیخ طوسی۵-
رجال برقی۶-
رجال ابن داود۷-
رجال ابن غضائری۸-
رجال علامه حلیاز این کتب ۵ کتاب اول اصول اولیه رجال و سه کتاب بعد از اصول ثانویه قلمداد می‌شوند؛ اما بخاطر اهمیتی که داشته‌اند در ردیف اصول اولیه آمده و به «
اصول ثمانیة» معروف گشته‌اند.
اگر این کتاب را نیز از احمد بن حسین بدانیم، وی دارای سه تالیف در رجال است:
یک کتاب به عنوان فهرست مصنفات، کتاب دیگری به عنوان
فهرست اصول که بنا بر نقل شیخ در
فهرست، هر دو کتابهایی کامل بوده‌اند و بسیار جامع تدوین شده‌اند.
متاسفانه این دو کتاب پس از فوت مؤلف آنها- که قبل از چهل سالگی از
دنیا رفته- توسط بعضی از ورثه
ابن غضائری از بین رفته و همراه با دیگر کتب او نابود شده‌اند.
شاید علت این عمل ورثه ابن
غضائری این بوده که آنها داغدار پدر بوده‌اند و با این کار می‌خواسته‌اند بقایای آثار و خاطرات او را از بین ببرند تا با دیدن آنها داغ فراق پدر تازه نشود.
کتاب ابن
غضائری معمولا در ردیف
کتب ثمانیه رجال ذکر می‌شود، اما باید توجه داشت که این کتاب بر خلاف دیگر اصول رجال مورد مناقشه و بحث فراوان واقع شده است.
نجاشی که هم عصر او بوده و احتمالا جزء شاگردان او یا هم شاگردی او بوده، در فهرست خویش اسامی مؤلفین و
کتب شیعه را جمع آوری نموده و حتی کتبی که خود ندیده و از دیگران شنیده را هم فهرست کرده است اما هیچ اشاره‌ای به کتاب ضعفاء یا کتاب رجال ابن
غضائری نکرده است.
علامه حلی نیز که در «خلاصه» طریق خودش به
اصول خمسه رجال را ذکر کرده هیچ اشاره‌ای به طریقش به ابن
غضائری نکرده و شاید در این کار تعمدی داشته است.
علاوه بر اینها سیره بزرگان و مشهور بین آنان عدم توجه و اعتنا به تضعیفات ابن
غضائری است در صورتی که او در تضعیفش تنها باشد.
از نکات قابل توجه پیرامون این کتاب سرگذشت نسخه‌های آن است.
ابن
غضائری از بزرگان
شیعه در
قرن پنجم هجری و هم عصر
نجاشی و
شیخ طوسی است و در جلالت و عظمت مقام او هیچ شبهه‌ای وجود ندارد.
نکته اساسی در سرگذشت نسخه کتاب اوست چرا که از قرن پنجم تا قرن هفتم هیچ نام و اثری از «کتاب الضعفاء» ابن
غضائری نیست.
اولین کسی که از این کتاب سخن گفته سید ابو الفضائل،
احمد بن طاووس (متوفای ۶۷۳ هجری) است. سید نسخه‌ای را که منسوب به ابن
غضائری بوده، یافته و با تصریح بر اینکه هیچ سماع و روایت و اجازه‌ای بر آن نسخه ندارد آن را در کتاب رجال خویش، «
حل الاشکال فی تراجم الرجال»، آورده است.
ابن طاووس در میان منابع نقل خویش کتاب ابن
غضائری را استثناء کرده و صحت مطالب آن را عهده دار نشده است. او تذکر می‌دهد که تنها به خاطر جمع نمودن همه سخنان پیرامون هر شخصیت مطالب این کتاب را آورده نه بخاطر حجت بودن مطالب این کتاب در نظر او.
پس از سید ابن طاووس شاگردانش
علامه حلی و
ابن داود در کتابهای خلاصه و رجال مطالب نقل شده در کتاب استاد را آوردند.
نسخه‌های کتاب ابن
غضائری بعد از عصر ابن طاووس برای دومین بار به فراموشی سپرده شد و هیچ خبری از آن کتاب یافت نشده است.
پس از ۴ قرن
مولی عبدالله شوشتری (متوفای ۱۰۲۱ هجری) مطالب کتاب رجال ابن
غضائری را از لابلای کتاب «حل الاشکال»
ابن طاووس بیرون آورد و شاگرد او، مولی
عنایة الله قهپایی متن استاد را در کتاب رجالی خویش آورد و بدینسان نسخه کتاب ابن
غضائری بدست ما رسیده است.
چنان که بیان شد تنها منبع و مدرک ما برای اطلاع از مضمون «کتاب الضعفاء» در این زمان مطالبی است که در «مجمع الرجال» آمده است.
کتاب مجمع الرجال از جمله جوامع رجالی شیعه است که در قرن ۱۱ هجری توسط مولی عنایة الله قهپایی تالیف شده است.
تاریخ اتمام کتاب، سال ۱۰۶۱ هجری است و متن آن شامل کتابهای:
۱-
اختیار الرجال کشی۲- کتاب رجال
احمد بن حسین بن غضائری۳-
رجال شیخ طوسی۴-
فهرست شیخ طوسی۵-
رجال نجاشی می‌باشد.
قهپایی برای کامل شدن فایده کتاب خویش متن اصول پنج گانه رجال را به طور کامل آورده و حتی مقدمه آنها را نیز در ابتدای کتاب ذکر کرده است.
با توجه به آنچه گذشت روشن شد که اصل انتساب این کتاب به ابن
غضائری مدرک محکمی ندارد. گرچه ابن
غضائری از بزرگان علمای
امامیه بوده و کتبی در این زمینه داشته، اما هیچیک از آنها به دست ما نرسیده است.
بسیاری از بزرگان و علمای تراجم این کتاب را از ابن
غضائری نمی‌دانند و بعضی چون علامه، شیخ آقا بزرگ تهرانی شدیدا مخالف انتساب این کتاب به ابو الحسین
احمد بن ابی عبدالله غضائری هستند و این کتاب را نوشته دشمنان
شیعه می‌دانند که با آمیختن مطالب
دروغ و انحرافی به بعضی از مطالب کتاب ابن
غضائری، سعی در مخدوش نمودن چهره بزرگان شیعه داشته‌اند.
چطور می‌توان این کتاب را از بزرگ مردی چون
ابن غضائری دانست و چگونه می‌توان قبول کرد که او تمام همت خویش را صرف مخدوش کردن چهره بزرگان دین کرده و به راست یا دروغ به اکثر بزرگان شیعه نسبت
ضعف و
غلو و
کذب داده است.
سید
احمد بن طاووس - اولین راوی این کتاب پس از دو قرن- قاعده‌ای در ابتدای کتاب خویش گفته که: در مورد جرح اگر معارضی باشد ساقط می‌شود و اگر معارض نداشته باشد باز هم اطمینان پیدا کردن به آن
مرجوح است، اما در مورد
مدح چنین نیست و اطمینان به آن راجح است.
بنا بر این، در صورتی که انتساب کتاب به ابن
غضائری صحیح باشد، باز هم به تضعیفات او باید با دیده احتیاط و تردید نگریست.
کتاب رجال ابن
غضائری به تنهایی چاپ نشده و تنها نسخه موجود آن نسخه‌ای است که در ضمن
مجمع الرجال قهپایی آمده است. متن ابن
غضائری هم نسبت به حجم کتاب قهپایی بسیار ناچیز است که مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی متن ابن
غضائری را از لابلای مطالب بیرون آورده و به صورت مستقل ارائه نموده است.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
