کتاب الاموال (ابن‌زنجویه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«کتاب الاموال» تالیف حمید بن مخلد بن عبدالله خراسانی معروف به
ابن‌زنجویه کتابی فقهی است که در
قرن سوم هجری به
زبان عربی نگارش شده است. این کتاب همچنانکه از نامش پیداست بطور خاص به بیان روایات مالی نقل شده در
منابع اهل‌سنت از
پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) پرداخته و موضوعاتی چون
جزیه،
اراضی مفتوحة العنوة و
زکات را مورد مطالعه قرار داده است.
کتاب با مقدمه‌ای از ابو محمد اسیوطی و شرح حال مولف، اساتید و آثار او آغاز شده است. مطالب کتاب به صورت باب باب تنظیم شده است. هر باب مشتمل بر تعدادی روایت بوده و در مجموع کتاب بالغ بر ۲۰۴۱ روایت شده است.
در پنج باب اول کتاب مسائل اعتقادی بین
امام و
رعیت مطرح گردیده است به این صورت که در باب اول وجوب خیرخواهی حاکم نسبت به مردم، در باب دوم فضیلت حاکمان عادل، وجوب اطاعت مردم از حاکم، در باب سوم،
نهی از خروج کردن بر
حاکم اسلامی، در باب چهارم و در باب پنجم مستحباتی در مورد ائمه عادل توصیه گردیده است.
مسائلی راجع به پرداخت اموالی از سوی مردم نسبت به حکومت در قالب‌های مختلف مانند جزیه،
انفال،
خمس و زکات در ادامه آمده است. جزیه بر عده‌ای
واجب و از بعضی دیگر نیز ساقط بوده است. اخذ جزیه باید با رفق و مدارا صورت گیرد و همینطور عدم تعلق آن به افرادی که بعدا
مسلمان می‌شوند از دیگر مسائل مطروحه در این بخش است.
در باب فضل حاکم عادل است
روایتی از پیغمبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به این مضمون نقل شده که حضرت فرمودند: خداوند در روزی که سایه‌ای بر سر کسی وجود ندارد هفت طائفه را زیر سایه اش نگه می‌دارد: اول امام عادل است؛ دوم جوانی که به
عبادت خداوند مبادرت می‌کند؛ سوم مردی که قلبش به
مسجد گره خورده است؛ چهارم دو نفری که به خاطر خداوند به همدیگر محبت می‌کنند؛ پنجم مردی که در خلوت به یاد خداست؛ ششم مردی که در جواب دعوت زیباروئی بگوید از
خدا می‌ترسم و هفتم مردی است که در خفا
صدقه می‌دهد بطوری که دست چپش از
انفاق دست راستش خبر نداشته باشد.
بخش بعدی کتاب
تشریح مسائل اراضی مفتوحه عنوه می‌باشد. برخوردی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با
اراضی یهودیان
خیبر داشت و تقسیمات آنان با اذنی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای اهالی آنها جهت کشاورزی در آن زمین‌ها داده بود در این بخش مورد بررسی قرار گرفته است. زمینهای
مکه و حریم نیز با توجه به روایاتی از
صحابه و
تابعین و شیوه برخورد خلفائی مانند
عمر بن عبدالعزیز با
اراضی مکه از دیگر مباحث این قسمت است.
اهل ذمه برای زندگی در بلاد اسلامی باید شروط و قواعدی را مراعات کنند که چندین
روایت نیز در این زمینه آمده است که اکثر آنها درباره قوانینی است که
عمربن خطاب با اهل ذمه مراعات کرده می‌باشد.
از بخش‌های عمده کتاب بحث خمس است که احکام و سنن آن نیز در پی آن مورد بررسی قرار گرفته است.
مؤلف اول به بیان خمس انفال پرداخته است. سهم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از خمس، سهم
ذوی القربی که با روایتی
بنی‌هاشم و
بنی‌عبدالمطلب معرفی گردیده‌اند، هر کدام دارای چندین روایت است که در ذیل مبحث خمس طرح شده‌اند. اما اینکه خمس به چه چیزهایی تعلق می‌گیرد دیگر مبحث این بخش است معادن، کنوز و اموالی که از دریا بدست می‌آیند در اینجا به عنوان اموالی که خمس بدان‌ها تعلق می‌یابد عنوان گردیده است.
زکات که مفصل‌ترین بخش کتاب الاموال است در ادامه به صورت مبسوط آمده است؛ ابن‌زنجویه اول به فضیلت پرداخت زکات و ثواب آن پرداخته و چند روایت را در این زمینه ذکر می‌کند. زکات
شتر ،
گاو ،
گوسفند و احکام و
مستحبات هر کدام بطور مستقل مطرح شده است. مؤلف بابی را نیز مستقلا در نهی از سخت‌گیری به هنگام اخذ زکات بر مردم عنوان کرده است. زکات
خرما ،
عسل و اینکه به عسل زکاتی تعلق نمی‌گیرد نیز به همین صورت با طرح روایاتی مورد بررسی واقع شده‌اند.
زکات فطره و زمان آن، اطعام غلامان،
عبد فراری و احکام آن، تعلق و عدم تعلق زکات به
اهل بادیه، صحت پرداخت قیمت زکات، از آخرین مباحث کتاب الاموال می‌باشند.
کتاب الاموال چاپ‌های متعدد شده است که این نسخه چاپ
دارالکتب العلمیه بیروت است. ابو محمد اسیوطی کار تصحیح کتاب را عهده دار بوده است. فهرست مصادر و ۲ مراجع و فهرست محتویات در آخر کتاب آمده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
