کتاب الافعال (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«كتاب الأفعال»، تأليف سعيد بن
محمد معافرى سرقسطى (متوفى حدود ۴۰۰ ق)، معروف به ابن حداد،از جمله آثار با موضوع
ادبیات عربی است.
«كتاب الأفعال»، تأليف سعيد بن
محمد معافرى سرقسطى (متوفى حدود ۴۰۰ ق)، معروف به ابن حداد،
از جمله آثار با موضوع ادبيات عربى است كه با تحقيق حسين
محمد محمدشرف و مقدمه محمدمهدى علام منتشر شده است. محمدمهدى علام در مقدمه‌اش بر
کتاب، انگيزه اصلى نويسنده را از نگارش اين كتاب، تكميل «كتاب الأفعال» استادش دانسته است.
اين كتاب در حقيقت تكميل و بسط كتاب
ابن قوطیه است.
كتاب، در چهار جزء و پنج جلد تنظيم شده است كه جلد پنجم به فهارس اختصاص دارد. محققين كتاب، ابيات و
اشعار كتاب را شماره‌گذارى كرده‌اند كه به ۵۰۱۵ مورد بالغ شده است.
محقق كتاب در مقدمه‌اش به اهميت افعال و اهتمام علماى لغت و صرف و نحو و مقدم بر همه نحويون اندلس به اين بحث اشاره كرده است. وى مى‌افزايد كه كتب
تراجم و فهارس كتب به بسيارى از كتبى كه بر مبناى ابنيه افعال پيش از كتب مكتب اندلس نگارش شده، اشاره كرده‌اند كه البته اين آثار، به رساله بيشتر شبيهند تا به كتاب. از جمله اين آثار كتاب‌هايى با عنوان «فعلت و أفعلت» نوشته اصمعى، ابوعبيد، ابوحاتم سجستانى و ابواسحاق زجاج است. ابن سكيت و ابن قتيبه نيز آثارى در اين زمينه دارند. در ادامه مقدمه به آثار علماى اندلس در اين موضوع اشاره شده است. همچنين شرح حال سَرَقُسطى و جايگاه علمى و آثار او مورد مطالعه قرار گرفته است.
ابوعثمان كتابش را با مقدمه‌اى كه در آن ارزش
علم و نيز اهميت علوم عربى به‌طور عام و افعال به‌طور خاص و انگيزه نگارش كتاب بيان شده است، آغاز نموده است.
ابوعثمان كتابش را بر مبناى مخارج حروف به‌گونه‌اى كه
سیبویه انتخاب كرده، مرتب نموده است كه محقق اثر آن را در جدولى ارائه نموده است.
نويسنده در ذيل هر حرف، چهار قسم قرار داده كه عبارتند از:
۱. ثلاثى بر وزن فَعَل و أفعَل، به يك معنا؛
۲. ثلاثى بر وزن فَعَل و أفعَل، با دو معنا؛
۳. ثلاثى مفرد؛
۴. رباعى مفرد و افعالى كه ثلاثى آنها به آن معنا استعمال نمى‌شود.
اين چهار قسم، به‌جز در حرف خاء كه خماسى به‌عنوان قسم پنجم به آن افزوده شده، به همين صورت آمده است. تذكر اين نكته لازم است كه در اينجا
ثلاثی و
رباعی و
خماسی به معناى اصطلاحى آن مراد نبوده و منظور افعال سه يا چهار يا پنج حرفى با قطع نظر از اصلى يا زائد بودن حروف مزبور است. ثلاثى يا رباعى مفرد نيز بدين معناست كه در يك معنا تنها سه حرفى يا چهار حرفى يك فعل استعمال مى‌شود.
در ذيل افعال ثلاثى (سه حرفى) تقسيم ديگرى ذكر شده كه عبارت است از: مضاعف، ثلاثى صحيح، ثلاثى مهموز و ثلاثى معتل، كه در اكثر حروف رعايت شده است. همچنين در ذيل تمامى چهار قسم قبل، صيغه‌هاى مختلف به ترتيب زير لحاظ شده است: فَعَلَ‌َ، فَعَلَ و فَعِلَ، فَعِلَ و فَعُلَ و...، كه اين ترتيب نيز جز در موارد سهوى رعايت شده است. رباعى مفرد نيز غالباً بر اين اوزان آمده است: أفعَلَ، فَعلَلَ، تَفَعلَلَ، فعَّلَ، تَفَعَّل و...
در جلد پنجم كتاب در ضمن جداولى، فهارس حروف و ابواب، افعال، آيات
قرآن کریم،
احادیث، امثال، اشعار و اعلام ارائه شده است. در انتها نيز خطاهاى تايپى كتاب با ذكر صحيح آن آمده است.
در پاورقى كتاب، اختلاف نسخ در ثبت
الفاظ و عبارات، ذكر و نيز تحقيقات ارزشمندى در منابع مختلف پيرامون ابيات و شواهد شعرى كتاب انجام و منعكس شده است. در مواردى كه تحقيق پيرامون شواهد به سرانجام منتهى نشده، تذكر داده شده؛ هم‌چنان‌كه در جلد چهارم شماره‌هاى ۴۳۶۱ از صفحه ۵۸ و ۵۰۱۰ از صفحه ۲۹۸، عدم دست‌يابى به قائلين اشاره شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامی.
