کاشف الأسرار (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«کاشف الاسرار»، به
زبان فارسی ، مهم‌ترین اثر عرفانی شیخ نور الدین،
عبد الرحمن اسفراینی است که به انضمام دو رساله دیگر به نامهای «پاسخ به چند پرسش» و «روش سلوک و
خلوت نشینی»، به اهتمام هرمان لندلت، زیر نظر دکتر مهدی محقق، استاد دانشگاه
تهران و هم چنین چارلز آدامز، در سال ۱۳۵۸ ش، توسط دانشگاه تهران به چاپ رسیده است.
«کاشف الاسرار»، فاقد باب بندی و فصل بندی است و مطالب آن، پس از خطبه، در دو بخش «فرق میان حجاب نورانی و ظلمانی چیست؟» و «مراتب
ایمان » ارائه شده است. رساله «پاسخ به چند پرسش»، مشتمل بر شش پرسش و پاسخ است. رساله «روش سلوک و
خلوت نشینی» دارای ۸ فصل است.
کاشف الاسرار: مطالب این رساله، در واقع، پاسخ به سؤالی است که درباره ی حدیث هفتاد هزار حجاب ظلمانی و نورانی بیان شده است. اسفراینی بر اساس مبانی
عرفان و
تصوف ، به تاویل و شرح حدیث نبوی می‌پردازد و بدین ترتیب اندیشه‌های عرفانی خود را به رشته ی تحریر درمی آورد تا برای طالبان طریق معرفت و عرفان مفید واقع شود.
وی منازل طریقت را پنج مرحله می‌داند که در هر یک از آنها، چهارده هزار حجاب از ظلمت و نور در راه است که خرق آنها جز با ریاضات نفسانیه و سیر و سلوک، میسر نیست. از این پنج مرحله، چهار مرحله ی آن در نهاد بشریت و پنجم در حضرت ربوبیت است و هر کسی که در این دنیا این منازل را طی نکند، فردای
قیامت در هر منزلی، ده هزار سال بماند.
اسفراینی تصریح می‌کند که رفتن در مرحله ی پنجم، کار عاشقان است و تقرب جستن به درگاه سبحان است و در این منزل، طالب را چهارده هزار حجاب نورانی از صفات غیرت الهی و جلال
سلطنت پادشاهی در راه است و تا سالک به طور کلی قطع هواهای نفسانی نکند، نمی‌تواند در منزل پنجم وارد شود.
لازم به ذکر است که منزل پنجم از منازل طریقت، در نظر اسفراینی درجه ی هشتم از درجات
بهشت است و در این منزل، هر خاطری از خواطر مختلفه که منافی طریقت است، به طور کلی از سالک منتفی می‌شود؛ مگر خاطره‌ای که حقانی باشد.
سالک الی الله در مرحله ی پنجم، هستی خود را به طور کلی رها کرده و به واسطه جذبات ربانی، قدم در لامکانی می‌گذارد و ابتدای ولایت از اینجاست و طریق فی الله این است، پس سالک پیش از رسیدن به این مقام، طالب بود و خدای سبحان مطلوب، ولی در اثر تجلیات صفات ذات
الوهیت ، این حال، معکوس می‌شود؛ یعنی خدای سبحان طالب باشد و بنده مطلوب.
برای آشنایی با نوع نگارش و مباحث کتاب، به نمونه زیر توجه کنید:
«عجب، وقتی این ضعیف در ولایت جوین در دیهی که آن را نشکرد گویند مقیم بود، جماعتی درویشان حاضر بودند، هر کس را در میان سخنی می‌رفت، ناگاه این سخن در میان آمد که «نهایة الاولیاء بدایة الانبیاء». عزیزی
روایت کرد از شیخ سعد الدین حموئی- قدس الله روحه العزیز- که وی برعکس این، گفته است؛ یعنی «بدایة الاولیاء نهایة الانبیاء».
چون اول بود که این سخن به سمع این ضعیف رسید، حالیا در ظاهر میان این سخن و سخن دیگران مناقضتی پدید بود. این ضعیف آن را انصاف نداد، بلکه از ظاهر این سخن انکاری از باطن برخاست و مدتی متفکر این سخن می‌بود تا که الله تعالی آن را ناگاه بر دل این ضعیف کشف گردانید؛ باز دانست که درین سخن، مناقضتی لازم نیست، زیرا که سخن دیگران در سلوک
طریقت است و سخن شیخ، در سلوک
شریعت ؛ یعنی مصطفی- صلوات الله و سلامه علیه- در کمال نهایت
نبوت بود که این آیه فرو آمد که «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی»، پس این نعمت شریعت محمدی بود- علیه الصلوة و التحیة- که در کمال نبوت به نهایت رسیده بود؛ ازین روی، کمال شریعت در نهایت نبوت آمد و گرفتن تمامی شریعت، ابتدای ولایت باشد؛ لاجرم این سخن راست باشد که «بدایة الاولیاء نهایة الانبیاء»، زیرا در آخر که نبی نهاد، ولی را برمی باید داشت.
اما آن سخن که «نهایة الاولیاء بدایة الانبیاء»، در سلوک طریقت است که هیچ کس را ازیشان مجال نباشد که قدم فرا پیشتر نهند، بلکه از ایشان هر که خواهد که فرا پیشتر شود، جبریل روحشان این فریاد برکشد که «لو دنوت انملة لاحترقت»».
۲. پاسخ به چند پرسش: برخی از مطالب این رساله عبارت است از:
۱. نامهای که در جواب امین الدین عبد السلام خنجی، مرید خود، نوشته است و برخی از رؤیاهای وی را تعبیر کرده است.
۲. شخصی سؤال می‌کند که منظور از روایت «اگر دنیا از خون تازه باشد، قوت
مؤمن از آن، چیزی جز حلال نیست»، چیست؟ اسفراینی در توضیح روایت، اشاره ی مختصری به عبور نفس از چهار مرحله ی اماره، لوامه، ملهمه و مطمئنه می‌کند.
۳. پاسخی به سؤال یک برادر دینی در مورد دو کلام صوفیانه است که کلام دوم، منسوب به ممشاد دینوری در باره سماع است.
۴. نامهای است که احتمالا در پاسخ شیخ الاسلام، جمال الدین نوشته شده و خوابی را که این شخص دیده، تعبیر عرفانی می‌کند.
۵. پاسخ به سؤالی است درباره ی
حدیث قدسی «لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی».
۶. پاسخ به سؤالی در مورد بیان شیخ ابو الحسن بستی درباره ی نزول موجودات از ورای قدم و صعود آنها به طرف وحدت مطلق.
۳. روش سلوک و
خلوت نشینی: این رساله، در هشت فصل تنظیم شده است. در فصل اول، در باره ی فضیلت
انسان بحث می‌کند که خدای مهربان وی را از قطره ی ماء مهین می‌آفریند و چندین احسان در حق او به جا می‌آورد، آن گاه وی را به مرتبه‌ای می‌رساند که مقرب حضرت حق و خلیفه ی وی می‌شود.
در فصل دوم، درباره
حقیقت خلقت انسان صحبت می‌کند و اینکه مقصود از خلقت انسان چیست؟ خدای سبحان در
قرآن کریم می‌فرماید: «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون»؛
ای: لیعرفون، پس معلوم می‌شود که منظور از خلقت، معرفت حضرت ربوبی است.
داود علیه‌السّلام از خداوند سبحان سؤال می‌کند که «یا رب لماذا خلقت الخلق؟»؟ جواب چنین می‌آید که «یا داود کنت کنزا مخفیا فاحببت ان اعرف فخلقت الخلق لاعرف»، پس واسطه ی ارادت، محبت است و واسطه خلقت بنی آدم، ارادت و مقصود از هر دو معرفت است و معرفت حقیقی فقط برای انسان میسر است، زیرا انسان در سایه ی کمال وجودی خود می‌تواند مظهر
صفات الهی باشد و صفات الهی را در خود مشاهده نماید.
فصل سوم، درباره ی آداب صوفیان و قواعد
مذهب ایشان است. اسفراینی تصریح می‌کند که آداب صوفیان بر اساس
قانون شریعت الهی است و سیر و سلوک این طایفه بر پایه طریقت مصطفوی است و طریقت، سر شریعت است و قانون مذهب ایشان جمع میان مذاهب مختلفه بر سبیل
احتیاط است تا هر چه در میان مذاهب مختلف به
تقوا نزدیک تر باشد، آن را اختیار کنند. وی هم چنین در باره ی واژه صوفی و مشتقات آن بحث می‌کند.
در فصل چهارم، در کیفیت جمعیت قلب سخن به میان می‌آید که سالک باید تمامی اشتغالات را از دل بیرون کند و یک سره به سوی حضرت حق متوجه باشد و کلمه ی «لا اله الا الله» را ورد خود قرار دهد و چون سر این کلمه بر دل تجلی کند،
آتش در مملکت حس زند و سلطان
عقل را به باد دهد.
در فصل پنجم، آداب ذکر بیان می‌شود که هشت قسم است:
۱. دوام
وضو و
طهارت ظاهر؛
۲. طهارت باطن که حصول آن، نهایت ریاضت است؛
۳. خاموشی؛
۴.
خلوت دائم؛
۵. صوم؛
۶. رضا و تسلیم؛
۷. داشتن شیخی کامل و راه رفته؛
۸. دوام ذکر «لا اله الا الله».
در فصل ششم، درباره فضیلت و برتری کسانی صحبت می‌کند که به طایفه
صوفیه خدمت می‌کنند.
فصل هفتم، در جواب جمعی از منکران و متعنتان است که اصحاب طریقت و اهل
خلوت را انکار می‌کنند و آخرین فصل این رساله، جواب به سؤالی است که درباره ی فایده ترک دنیا و
آخرت شده است.
موارد زیر در آغاز کتاب ذکر شده است:
۱. لیستی از انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل کانادا مونترال، شعبه
تهران ، با همکاری دانشگاه تهران، زیر نظر مهدی محقق و چارلز آدامز، تحت عنوان «سلسله دانش ایرانی»؛
۲. فهرست مطالب؛
۳. مقدمه هرمان لندلت که در آن از نوشته‌های اسفراینی و مختصری از شرح حال وی سخن رفته است.
موارد زیر در پایان کتاب ذکر شده است:
۱. فهرست نامهای کسان؛
۲. فهرست جای‌ها؛
۳. فهرست
احادیث و سخنان بزرگان؛
۴. فهرست اشعار فارسی و عربی؛
۵. فهرست اصطلاحات و ترکیبات و لغات.
پاورقی‌ها به ذکر آدرس آیات و موارد اختلاف نسخ، اختصاص یافته است.
نرم افزار عرفان۳، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
