کارگاه پرده‌بافی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کارگاه تولید
پرده کعبه در نوشته‌های مربوط به اوایل راه اندازی کارگاه
مکه گویا به سبب محدود بودن مساحت و فعالیت، با عنوان‌هایی مانند «دار الکسوه» و «معمل الکسوه» یاد شده است.
کارگاه پرده بافی کعبه که به آن «مصنع کسوة الکعبة» گفته می‌شود،
در نوشته‌های مربوط به اوایل راه اندازی کارگاه مکه گویا به سبب محدود بودن مساحت و فعالیت، با عنوان‌هایی مانند «دار الکسوه» و «معمل الکسوه» یاد شده است.
برخی تاریخ پژوهان بر پایه
روایات ،
پیشینه پوشاندن کعبه با پرده را به دوران
حضرت اسماعیل و بعضی نیز به موجب گزارش‌هایی،
بافتن پرده در
مصر را به زمانه خلیفه دوم می‌رسانند
که در بافتن پارچه‌های مرغوب «قباطی» شهرت داشت. این واژه جمع قبطیه، پیراهنی نازک و سفید منسوب به قبط، از شهرهای مصر، بوده است.
گزارش‌های تاریخی مربوط به اوایل دوران حکومت عباسیان (حک: ۱۳۲-۹۲۴ق.) به بافتن پرده
کعبه در شهرهای تنیس و تونه در مصر
تا هنگام نبردهای صلیبی اشاره می‌کند که سرانجام در سال ۶۲۴ق. در مواجهه با اروپاییان ویران گشتند.
.
به سال ۷۵۰ق.
ملک صالح اسماعیل
بن ناصر محمد بن قلاوون سه دهکده مصری بیسوس، سندبیس و ابی الغیط از دهکده‌های منطقه قلیوبیه را که با بودجه بیت المال خریده بود، برای ساختن پرده کعبه و حجره و منبر
پیامبر وقف نمود.
سلطان سلیمان
بن سلیم عثمانی (حک: ۹۲۶-۹۷۴ق.) نیز دهکده‌هایی در شرق مصر با نام‌های سلکه، سیر و نجنجه، قریس الحجر، منایل، کوم رحان، بجام، منیة
النصاری و بطالیه را در وقفنامه‌ای با متنی طولانی به
موقوفه یاد شده افزود.
در آغاز سده سیزدهم ق. به دستور خدیو مصر،
محمد علی پاشا (حک: ۱۲۱۹-۱۲۶۵ق.) این موقوفه‌ها منحل گشتند و به خزانه مصر وارد شدند و دولت مصر با تاسیس اداره «اوقاف
حرمین شریفین»، هزینه‌های بافتن پرده را از خزانه مصر تامین می‌کرد.
این اقدام برای دولتی کردن بافتن پرده سبب شد فرستادن پرده از مصر به مکه در سال‌های بعد، از روابط دولت‌های مصر و
حجاز اثر پذیرد.
.
به سال ۱۳۳۳ق. در دوران جنگ جهانی اول، حکومت عثمانی که بیم داشت انگلیس به سبب دشمنی با آن‌ها و نفوذی که در مصر یافته بود، از فرستادن پرده کعبه مصر به مکه پیشگیری کند، دستور داد در سرزمین عثمانی پرده‌ای بسازند و آن را به
مدینه برده، در
مسجد نبوی نگهداری کنند تا در صورت لزوم از آن استفاده نمایند. به سال ۱۳۴۱ق. که به سبب اختلاف میان حکومت مصر و شریف حسین پادشاه حجاز، مصر از تحویل پرده خودداری ورزید، پرده پیشین را بر کعبه نصب کردند و سالیانی نیز از بیم تکرار رفتار مصر، پرده را در
عراق بافتند.
گزارش‌هایی دیگر نیز نشان می‌دهند که مصر همواره مرکز بافت پرده کعبه نبوده و گاهی پرده در مناطقی دیگر بافته می‌شده است. برای نمونه، برخی منابع از بافتن پرده در سال‌هایی از سده‌های پنجم، ششم
و نهم ق.
در برخی شهرهای
ایران و در سال‌هایی از سده سوم و ششم ق. در عراق
و در دوره‌ای نیز در یمن
یاد کرده‌اند. با این همه، منابع تاریخی از وجود کارگاه‌های پرده بافی در مناطق یاد شده سخنی نگفته‌اند.
منابع از جزئیات کارگاه مصر در سده‌های پیشین آگاهی اندکی به دست می‌دهند. بر پایه برخی پژوهش‌ها، کارگاه پرده بافی در دوران
مملوکی در «مشهد الامام الحسین»
قاهره قرار داشت. این کارگاه در روزگار
ناصر بن محمد بن قلاوون به «قلعه» در قصر الابلق و بعدها به سال ۱۲۱۳ق. به بیرون قلعه و در همسایگی خانه برخی بزرگان شهر مانند مصطفی کدخدا، فرماندار وقت قاهره، ایوب جاویش در مجاورت «مشهد السیدة زینب» و سپس
احمد محروقی در جمالیه منتقل شد.
گزارش‌های مربوط به اواخر سده سیزدهم و نیمه نخست سده چهاردهم ق. از وجود کارگاه پرده بافی در محله خرنفش
/خرنفش
قاهره یاد کرده و گاه از نیروهای انسانی و هنرمندان آن نام برده‌اند.
برخی از این گزارش‌ها کارگاه خرنفش را مجهز به جدیدترین ابزارها
و دارای بخشی ویژه تعمیر ابزارهای آسیب دیده
و شامل۲۰۰ چرخ ریسندگی شمرده‌اند که ۱۰ چرخ آن دارای ۱۸۰ دوک برای بافت درشت و باقیمانده آن دارای ۲۱۶ دوک برای بافت ریز بوده است.
برخی نیز از اهتمام بافندگان به آدابی همچون وضو، قرائت دسته جمعی
فاتحه ، سوزاندن کندر و تکرار
آیه (ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما)
در آغاز کار روزانه یاد کرده‌اند.
همچنین درباره انتقال پارچه‌های بافته شده در کارگاه به سفیدشویی ساحل
رود نیل نزدیک روض الفرج و از آن جا به انبارهای خرنفش سخن گفته‌اند.
بر پایه گزارش‌های موجود، پس از پایان یافتن بافت پرده، سرشناس‌ترین استاد خطاط مصر
آیات قرآن را روی پرده می‌نوشت و پیرامون آن را تزیین می‌نمود و آن گاه جامه کعبه را با نخ‌های طلایی، نقره‌ای و ابریشمی حاشیه دوزی می‌کردند.
به گفته برخی منابع، ساخت پرده در کارگاه خرنفش به سال ۱۳۱۸ق. معادل ۴۱۴۳ لیره هزینه داشت
که به سال ۱۳۴۰ق. به ۱۰۳۲۲ لیره رسید.
به گفته ابراهیم رفعت پاشا، بر پایه رسمی قدیمی، مدیر کارگاه پرده را با آداب ویژه به میدان صلاح الدین منتقل می‌کرد و سپس پرده به خدیو مصر،
قاضی القضاة و آن گاه مامور محمل مصری تحویل می‌شد. سپس پرده را به مسجد الحسین می‌بردند تا خیاطان آن را بدوزند. بعد درون صندوق‌های ویژه به مکان کارگاه در خرنفش منتقل و در روز حرکت محمل مصری دیگر بار به میدان صلاح الدین آورده می‌شد. مدیر کارگاه آن را به خدیو و او نیز به امیر حج تحویل می‌داد تا همراه محمل به
مکه برده شود. بر پایه همین گزارش از سال ۱۳۱۸ق. مراسم یاد شده در فاصله روزهای ۲۶ شوال تا ۱۳
ذی قعده برگزار شده است.
دوخت پرده در مسجدالحرام تکمیل می‌شد. قطعه‌های پرده را روی
زمین می‌چیدند و سپس به هم می‌دوختند؛ به گونه‌ای که هشت قطعه به دست آید. آن گاه قطعه‌ها را با طناب به یکدیگر می‌پیوستند و بالای خانه کعبه رفته، طناب‌ها را می‌کشیدند وآن‌ها را به آهن‌هایی می‌بستند که بر
بام کعبه به صورت ثابت و محکم نصب شده بود. در هر دیوار دو قطعه پارچه قرار می‌گرفت. آن گاه خیاط‌ها قطعه‌های پرده را روی کعبه به هم می‌دوختند.
افزون بر پرده، قطعه‌هایی دیگر مانند جامه مقام ابراهیم، پرده درگاه
مقام ابراهیم ، پرده باب التوبه (در پله درونی کعبه)، پرده دروازه منبر مسجدالحرام، کیسه جایگاه کلید
کعبه ، طناب‌های ضخیم و نازک برای پیوستن پرده به کعبه، و قطعه پارچه‌هایی برای شستن کعبه نیز در کارگاه
مصر تولید می‌شده است
که بیشتر با نخ‌های ابریشمی سیاه، پارچه اطلسی سیاه و ساده، ابریشم قرمز و سبز، و تارهای نقره‌ای سفید و طلایی بافته می‌شدند.
افزون بر این، حلقه‌ها و طناب‌هایی نیز برای بستن قطعات پرده به یکدیگر در این کارگاه ساخته می‌شد.
گفته‌اند این کارگاه از آن پس که مسؤولیت تولید پرده به
دولت سعودی واگذار شد، به همان شکل باقی مانده و واپسین پرده تولیدی مصر (← همین مقاله: کارگاه پرده بافی مکه) در آن نگهداری می‌شود.
به سال ۱۳۴۶ق. در پی خودداری مصر از ارسال پرده کعبه،
ملک عبدالعزیز سعودی به وزیر دارایی خود «شیخ عبدالله سلیمان
حمدان» دستور داد که کارگاهی برای بافت پرده در منطقه اجیاد در جنوب شرقی مکه روبه روی وزارت دارایی بسازد.
نخستین کارگاه در اواسط همان سال از
محرم تا
رجب به مدت شش ماه در مکه و در زمینی به مساحت ۱۵۰۰ متر مربع ساخته شد.
با بهبود روابط دوجانبه، مصر به سال ۱۳۵۷ق. بار دیگر بر بافت پرده در آن کشور پای فشرد و دولت سعودی نیز آن را پذیرفت؛ ولی بعدها به سال ۱۳۸۲ق. حکومت سعودی به سبب پیدایش اختلاف سیاسی اجازه نداد پرده مصر را به مکه آورند و دستور داد کارگاهی در منطقه «جرول» راه اندازی شود.
بر پایه گزارشی، به سال ۱۳۹۲ق. با دستور
ملک فهد، معاون دوم رئیس شورای وزیران آن زمان، کارگاهی به مساحت ۱۰۰ هزار متر مربع احداث گشت
و ساختمان آن به دستگاه‌های مدرن و اتوماتیک تولید پارچه تجهیز یافت و به سال ۱۳۹۷ق. در‌ام الجود مکه، جاده قدیم جده و نزدیک موزه حرم،
راه اندازی شد.
با این حال، بخش صنعت دستی به سبب ارزش بالای هنری آن همچنان به کار ادامه داد.
کارگاه مکه از سال ۱۴۱۴ق. به «الرئاسة العامة لشؤون المسجدالحرام و المسجد النبوی»• پیوست و اکنون زیر نظر آن کار می‌کند.
نخستین مدیر کارگاه در سال آغازین (۱۳۴۶ق.) شیخ عبدالرحمن مظهر بود.
در سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۵۲ق. به ترتیب
محمد خان و شیخ
احمد سالم جوهری مدیریت کارگاه را بر عهده گرفتند.
از هفتم
جمادی الثانی ۱۴۳۳ق. مدیریت کارگاه به
محمد بن عبدالله باجوده واگذار شد.
نخستین کارگران به سال ۱۳۴۶ق. به درخواست
ملک عبدالعزیز از عالم هندی شیخ اسماعیل غزنوی، همراه با حریر و دیگر وسایل مورد نیاز، از هند به مکه آورده شدند.
شمار کارکنان کارگاه را در نخستین سال تاسیس شصت تن برشمرده‌اند.
به سال ۱۳۵۲ق. سعودی‌ها برای بافت پرده خودکفا شدند.
شمار کارکنان کارگاه به سال ۱۳۸۲ق. را ۱۶ تن نوشته‌اند که به سال ۱۴۱۹ق. به ۲۴۰ تن افزایش یافت. هفت تن از این افراد تکنیسین‌های خارجی بودند.
مجموع هزینه‌های بافتن پرده را سالانه ۱۷ میلیون ریال سعودی برآورد کرده‌اند.
کارخانه از بخش‌های گوناگون تشکیل شده که هر یک به تولید بخشی از پرده اختصاص دارد. در آغاز، سه بخش تولید کمربند پرده (حزام•) و بافت دستی و رنگرزی فعال بود و بعدها بخش‌های بافت ماشینی و چاپ و پرچم بدان افزوده شدند.
ابریشم خالص به صورت کلاف و ماده خام از ایتالیا وارد می‌شود و سپس در کارخانه رنگ آمیزی می‌گردد.
ابریشم باید به صورت دوک درآید. روش پیشین تبدیل به دوک چنین بود که یک چرخ با موتور مرتبط می‌شد و کارگران آن را به کار می‌انداختند. این روش به سفت شدن دوک‌ها و کندی سرعت فرایند چرخش و هدر رفتن مقداری بسیار از ابریشم‌ها می‌انجامید. به سال ۱۴۱۰ق. دستگاهی به ارزش ۳۵۷۸۳۳ فرانک سوییس برای تابیدن دوک‌ها خریداری شد که دوک‌هایی کاملا همانند تولید می‌کند.
در همان سال، ماشین نخ ریسی خودکار برای تنیدن نخ‌ها به صورت ماسوره مورد استفاده در فراهم پود، با قیمت ۶۲۰۰۰ مارک
آلمان خریده شد. از آن جا که پودهای تولید شده تنها برای چهار تا شش ماسوره کفایت می‌کرد، دستگاهی دیگر فراهم شد تا این کار را به طور خودکار و هم زمان انجام دهد. در گذشته، هر ماشین به طور جداگانه و نخست تنها با دو و سپس سه و بعد چهار ماسوره کار می‌کرد. این فرایند مدتی بسیار به طول می‌انجامید.
ماشینی دیگر نیز برای متراکم کردن تارهای نخ فراهم شد که می‌تواند در هر دقیقه ۶۰۰ ماسوره تولید کند. سرانجام از نخ‌های متراکم ۹۹۰۰ ماسوره پدید می‌آید که اگر قرار بود این کار به صورت دستی انجام گیرد، حدود یک ماه به طول می‌انجامید. در تاریخ ۳۰/۱۰/۱۴۱۷ق. طی قراردادی با یک کمپانی معروف سوییسی، سه دستگاه بافندگی برای کارخانه فراهم شد. یکی از این دستگاه‌ها به واحد الکترونیکی انفورماتیک مجهز است که ۲۶۸۸ اسب بخار انرژی دارد. هر یک از قسمت‌ها به بخش الکترونیک مجهز شده‌اند تا روند تولید و عملکرد دستگاه‌ها و هر گونه نقص فنی را گزارش کنند. افزون بر این، سه دستگاه دیگر هر یک با قدرت ۶۲۰۰ اسب بخار با هدف تلفیق فن آوری نوین و سنتی، برای طراحی و تولید سه گونه پارچه خریداری شد: الف) طراحی رایانه‌ای و بافت پارچه مشکی پرده
خانه کعبه . ب) بافت پارچه‌های ساده مورد نیاز در بخش تزئینات حزام، پرده در، و دیگر بخش‌ها. ج) بافت آستر پارچه، حزام و دیگر قسمت‌ها. دستگاه‌های یاد شده به ترتیب ۱۴۰، ۲۲۰ و ۲۶۰ سانتی متر عرض دارند.
آزمایشگاه مراقبت کیفیت با هدف افزایش کیفیت تولید ساخته شده و شامل دستگاه‌هایی برای اندازه گیری این موارد است: پایداری رنگ در برابر تعرق، ضخامت پارچه، دوام و مقاومت نخ‌ها به صورت مکانیزه، مقاومت پارچه در برابر
آتش سوزی، میزان سایش، اندازه پایداری رنگ در برابر شست وشو، و محاسبه مقاومت پارچه در برابر نور.
در مرحله رنگ آمیزی، ابریشم ناب طبیعی را که به شکل کلاف‌های نخ خام و پوشانده با یک لایه صمغ و به وزن حدود ۱۰۰ گرم، ۳۰۰۰ متر طول و ۷۶ سانتی متر ارتفاع هستند، در دو مرحله رنگ می‌کنند: الف) در حوضچه‌های رنگرزی با دمای بالا و دارای صابون، روغن زیتون و بعضی مواد شیمیایی با ترکیبات قلیایی متوسط، صمغ روی ابریشم را برمی دارند. کلاف‌ها دو ساعت در دمای ۹۰ درجه سانتی گراد در مواد یاد شده غوطه ور می‌مانند و سپس چندین بار با آب شست وشو می‌شوند. ابریشم طبیعی رنگ سفید نخست خود را بازمی یابد و برای رنگ آمیزی آماده می‌شود. ب) درحوضچه‌هایی با دمای ۹۰ درجه سانتی گراد، رنگ‌های از پیش تعیین شده، با هم مخلوط می‌شوند تا رنگ سیاه برای سطح بیرونی پرده خانه کعبه و رنگ سبز برای سطح داخلی آن به دست آید. در این مرحله، ابریشم‌ها را وزن می‌کنند و سپس مقدار رنگ متناسب با آن‌ها را آماده می‌نمایند. سپس برخی ترکیبات شیمیایی تثبیت کننده رنگ را به آن می‌افزایند تا رنگ پارچه را در برابر تابش نور خورشید، باران شدید، شست وشو و سایش تثبیت کنند. ابریشم به طور خودکار دو ساعت پیاپی در دستگاه می‌چرخد. سپس کلاف‌ها چندین بار شست وشو می‌شوند تا رنگ اضافه آن بیرون شود. آن گاه خشک می‌گردند و به حوزه مکانیزه تولید فرستاده می‌شوند.
در این بخش، زمینه نقوش پرده و کتیبه‌های آن طراحی می‌شود. هر سال ممکن است در طرح‌ها اندکی تغییر داده شود.
نخست نخ‌های ابریشمی که در مراحل پیشین به رنگ سیاه درآمده بودند، به شکل کلاف‌هایی درمی آیند تا در دستگاه‌های بافندگی قابل استفاده باشند. سپس برای تبدیل کلاف به دوک نخ، آن را به حالت طولی، کنار هم بر یک استوانه در دستگاهی مخصوص پهن کرده، «تار» پارچه را تولید می‌کنند. در مرحله بعد که به آن «مرحله اتصال» گفته می‌شود، انتهای نخ‌ها از شانه‌های دستگاه عبور می‌یابند. نخ‌های عرضی (پود) گرداگرد چرخ‌های ویژه به نام ماسوره پیچیده و درون ماکو ثابت می‌شود. ماکو میان نخ‌های طولی (تار) به حرکت درآمده، از سویی به سوی دیگر می‌رود تا پارچه تولید شود. در گذشته، مرحله یاد شده به صورت دستی انجام می‌گرفت. ولی پس از پیشرفت پیاپی در روش‌های تولید، بافت دستی جای خود را به بافت ماشینی داده است.
به سبب اهمیت هنری پارچه‌های دستبافت، میان بخش‌های دستبافت و ماشینی برای تولید پارچه مزین سبز یا مشکی، ارتباطی نزدیک برقرار است. این کار با دقت فراوان و زحمت و صبر بسیار انجام می‌گیرد که نتیجه آن، شاهکاری در هنر نساجی و مورد ستایش همگان است.
پارچه نقش دار در یک دستگاه الکترونیک و پارچه ساده اولیه در ماشینی دیگر تولید می‌شود. پرده‌های ساده در قطعات حزام، قندیل‌ها و پرده در
کعبه به کار می‌روند. آستر که پرده به آن دوخته و سبب استحکام آن می‌شود، از جنس پنبه و با رنگ سفید در همین مرحله تولید می‌گردد. برای بالابردن سرعت کار، مسؤولان کارخانه دستگاه‌های خودکار و پیشرفته بافندگی را فراهم کرده‌اند.
در این مرحله، حزام، پرده مجاور در کعبه و دیگر تزئینات با کلیشه‌های ویژه بر ابریشم سیاه چاپ می‌شوند. دستگاه‌های چاپ کارخانه در آغاز به سال ۱۳۹۹ق. به صورت دستی و بومی ساخته شده بودند. اما به سبب کندی روند تولید و همگام با گسترش برنامه‌ها، برخی تجهیزات به کارگاه افزوده شدند: الف) دستگاه عکاسی خودکار. ظهور فیلم‌های گرفته شده با دستگاه و انتقال آن روی
ابریشم در چند دقیقه صورت می‌گیرد. این دستگاه با مکیدن
هوا به صورت خودکار و مراقبت شده، سبب می‌شود که اسلایدها روی ابریشم چاپ شوند. نیز زمان عکاسی را کنترل می‌کند تا چراغ‌ها به طور خودکار در پایان فرایند خاموش شوند. سرعت و راحتی عملکرد این دستگاه در مقایسه با دستگاه دستی، قابل توجه است. ب) کوره خشک کننده شاپلون. این بخش جعبه نفوذناپذیر بزرگی است همراه با یک رسام که شاپلون را آماده می‌کند و نیز شامل سیستم کنترل گر دما است که دمای مورد نیاز را در طول مدت فرایند خشک کردن فراهم می‌کند و در نهایت، بهترین نتیجه پس از پوشاندن شاپلون با رنگ حاصل می‌شود. ج) کوره خشک کننده نقش‌های برجسته. این بخش گونه‌ای لایه ضخیم حصیر مانند است که حرکات مکانیکی پیوسته دارد. در فاصله معینی از وسط لایه ضخیم، هوای گرم با دمای مراقبت شده به درون پمپاژ می‌شود. نقش‌هایی که به خشک شدن نیاز دارند، در بخش راست قرار می‌گیرند؛ به گونه‌ای که با جریان هوای گرم که از راست به چپ در حرکت است، در تماس باشند و سرانجام به صورت کاملا خشک از بخش چپ بیرون می‌آیند.
پس از چاپ
آیات و نقش‌ها، کلاف‌های نخ را بر پرده نهاده، کوک می‌زنند. کلاف‌های زرد برای بخش‌هایی از کتیبه به کار می‌روند که طلادوزی می‌شود و کلاف‌های سفید برای بخش‌هایی به کار می‌آیند که
نقره دوزی می‌شود. در ادامه، روی کتیبه‌ها را با مفتول‌هایی از
طلا یا نقره به دقت کوک می‌زنند.
قطعه‌های پرده و کتیبه‌های آن را در کارخانه با چرخی ویژه به هم می‌دوزند.
در مراسم سالانه موسم
حج در مکان کارخانه، مسؤول سازمان «الرئاسة العامة لشؤون المسجدالحرام والمسجد النبوی» با حضور گروهی از مسؤولان حکومتی، پرده را برای نصب به بزرگ خاندان پرده دار کعبه (شیبیان) تسلیم می‌کند.
مرحله نهایی تولید پرده پس از انتقال در صبحگاه روز عرفه به مسجدالحرام، با پوشاندن آن بر کعبه و وصل کردن قطعه‌های بزرگ تر به یکدیگر انجام می‌پذیرد.
افزون بر بخش بافت پرده بیرونی کعبه، بخش‌هایی دیگر نیز فعال هستند و در آن‌ها محصولاتی مانند پرده درون کعبه و ضریح
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم،
قطعه‌های اهدایی به مهمانان بلندپایه عربستان و شخصیت‌های کشورهای اسلامی،
و قالی‌ها و فرش‌های مساجد
عربستان را می‌بافند. همچنین سالنی به اصلاح و مرمت ماشین‌های بافت اختصاص یافته است.
(۱) آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، قم، مشعر، ۱۳۸۶ش.
(۲) اتحاف الوری، عمر
بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق.) ، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق.
(۳) احکام و خصائص الحرمین، علی
احمد یحیی القاعدی، به کوشش ابراهیم
احمد، لبنان، مؤسسة الریان، ۱۴۲۹ق.
(۴) اخبار مکه، الازرقی (م. ۲۴۸ق.) ، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
(۵) ارشیف ملتقی اهل الحدیث-.
(۶) الاطلس المصور لمکة المکرمة و المشاعر المقدسه،
محمد مرزا عبدالصالح شاوش، الریاض، ۱۴۲۲ق.
(۷) تاج العروس، الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق.) ، به کوشش گروهی از محققان، دار الهدایه، ۱۴۰۹ق.
(۸) تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون (م. ۸۰۸ق.) ، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
(۹) التاریخ القویم،
محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
(۱۰) تاریخ الکعبة المعظمه، حسین عبدالله باسلامه، جده، تهامه، ۱۴۰۲ق.
(۱۱) جامع مفیدی،
محمد مفید مستوفی بافقی، به کوشش افشاری، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۱۲) خلد برین (تاریخ تیموریان و ترکمانان)،
محمد یوسف واله اصفهانی قزوینی، به کوشش میرهاشم محدث، میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
(۱۳) الرحلة الحجازیه،
محمد لبیب البتنونی، طائف، مکتبة المعارف. رعایة الحرمین منذ صدر الاسلام،
محمد بن عبدالله السبیل، ۱۴۲۲ق.
(۱۴) الریاض (روزنامه)، www. alriyadh. com. شفاء الغرام،
محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
(۱۵) عصر
محمد علی، عبدالرحمن الرافعی، دار المعارف، ۱۴۰۲ق.
(۱۶) فتح الباری، ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.) ، بیروت، دار المعرفه.
(۱۷) فتوح البلدان، البلاذری (م. ۲۷۹ق.) ، بیروت، دار الهلال، ۱۹۸۸م.
(۱۸) فی رحاب البیت العتیق، محیی الدین
احمد امام، اندلس، دار قرطبه.
(۱۹) کسوة الکعبة المشرفه، ابراهیم حلمی، به کوشش جمال غیطانی، اخبار الیوم.
(۲۰) کعبه و جامه آن از آغاز تا کنون،
محمد الدقن، ترجمه،
انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش.
(۲۱) الکامل فی التاریخ، ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.) ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
(۲۲) مجلة الداعی الشهریه، دار العلوم، ۲۰۰۱م. مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا (م. ۱۳۵۳ق.) ، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
(۲۳) مصر فی فجر الاسلام من الفتح العربی الی قیام الدولة الطولونیه، اسماعیل کاشف، بیروت، دار الرائد العربی، ۱۴۰۶ق.
(۲۴) مصنع کسوة الکعبة المشرفه، الرئاسة العامة لشؤون المسجدالحرام، ۱۴۱۹ق.
(۲۵) المصنف، عبدالرزاق الصنعانی (م. ۲۱۱ق.) ، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.
(۲۶) المواعظ و الاعتبار، المقریزی (م. ۸۴۵ق.) ، به کوشش خلیل
المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۲۷) موزه و پرده بافی مکه مکرمه، عمار ابوطالبی، مشعر، ۱۳۸۷ش.
(۲۸) موسوعة المفاهیم الاسلامیة العامه، مصر، المجلس الاعلی للشؤون الاسلامی.
(۲۹) میقات الحج (دو فصلنامه)، مرکز تحقیقات حج، تهران، مشعر.
(۳۰) میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
(۳۱) نزهة المشتاق،
محمد الادریسی (م. ۵۶۰ق.) ، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۹ق.
(۳۲) العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین،
محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.) ، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، ۱۴۰۶ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«کارگاه پرده‌بافی».
