کار کردن کودک
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از دیدگاه
اسلام کار و تلاش برای اداره زندگی، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده و در
آیات و
روایات بسیاری بر اهمیت آن تاکید شده است. کار کودک میتواند در بردارنده آثار و پیامدهای سازنده و مثبت و یا آثار منفی و پیامدهای ناگواری باشد، لذا باید اینگونه آثار و پیامدها مورد ملاحظه قرار گیرند.
به اتفاق فقها، کودک
اهلیّت تصرّف در مال خود و کار خود را ندارد، بنابراین نمیتواند برای انجام کار
اجیر شود ولی اگر
ولیّ شرعی تحت عنوان
اجاره و یا عناوین دیگری
کودک ممیّز را برای کاری که قادر به انجام آن است، اجیر قرار دهد یا به او اذن دهد، اگر این کار حرمت داشته و یا به
ضرر کودک باشد، بیتردید ولیّ، چنین حقّی را ندارد و عمل او در فرض مزبور از جهت
حکم تکلیفی حرام و از جهت
حکم وضعی باطل است، اما اگر اجازه ولی برای کاری غیرحرام یا غیرمضر باشد به مشهور فقها این قسم از کار کودک
مکروه است.
از دیدگاه
اسلام کار و تلاش برای اداره زندگی، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. لیکن این امر موجب نمیشود که کودکان ضعیف و ناتوان دستاویز کار و بهره کشی قرار گیرند. متاسفانه یکی از روشنترین و بیرحمانهترین سوء استفاده از
کودکان، بهره کشی اقتصادی است که در شکلهای مختلف از قبیل سوء استفاده برای
تکدّیگری، جیببری، توزیع
مواد مخدر و ... ظاهر میگردد. حال چه باید کرد؟ چگونه میتوان بین این دو مساله یعنی اهمیت کار و جلوگیری از سوء استفاده از کار کودک و
استثمار وی جمع نمود؟ آیا باید از کار کودک ممانعت به عمل آورد و یا راه حل دیگری وجود دارد؟
در
آیات و
روایات بسیاری بر اهمیت کار و فعالیت برای اداره زندگی و توسعه آن تاکید شده است، به عنوان نمونه میتوان به آیات و روایات زیر اشاره کرد.
۱.
قرآن عامل اصلی
سعادت انسان را سعی و تلاش برای زندگی میداند و انسان را در گرو اعمالش معرّفی میکند. «کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ
».
۲. در آیه دیگری بهره او را تنها در گرو سعیش میشمرد. «وَ اَنْ لَّیسَ لِلْانَسانِ اِلاّ مَا سَعَی
»
۳. در بسیاری از
آیات بعد از ذکر
ایمان، بر
عمل صالح و نیک تکیه میکند و غیر نیکوکاران را اهل خسران و بدبختی میداند. «انَّ الانسَانَ لَفِی خُسْرٍ اِلاَّ الَّذینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحاتِ
».
۴. مال بدست آمده از کسب و کار پاکیزه و زیبا است و ارزش
انفاق در
راه خدا را دارد «اَنْفِقُوا مِنْ طَیِّباتِ مَا کَسَبْتُمْ
».
۵. تلاش برای زندگی در کنار «جهاد فی سبیل الله» قرار داده شده و میفرماید: و گروهی برای بدست آوردن
فضل الهی (کسب و
روزی) به
سفر میروند و گروهی دیگر در راه خدا
جهاد میکنند. «وَ آخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الاَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللهِ وَ آخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللهِ
».
آری این یک واقعیت انکارناپذیر است که کار برای بهبود زندگی به منزله جهاد فی سبیل الله است. چرا چنین نباشد در حالی که یک ملّت فقیر و محتاج به بیگانه، هرگز
استقلال و عظمت و سربلندی نخواهد یافت، از اینرو «جهاد اقتصادی» بخشی از «جهاد با دشمن» است.
۱.
پیغمبر اکرم (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) فرموده است:
عبادت دارای هفتاد جزء است، بالاترین آن کار و
کسب حلال است. «اَلْعِبَادَةُ سَبْعُونَ جُزْءَاً اَفْضَلُهَا طَلَبُ الْحَلالِ».
۲. در
روایت صحیح از
امام صادق (علیهالسّلام) نقل شده که فرموده است: کوشش برای تامین مخارج زندگی اهل و عیال همانند جهاد در راه خداست. «اَلْکَادُّ عَلَی عَیالِهِ کَالْمُجاهِدِ فِی سَبیلِ اللهِ».
۳. همچنین آن حضرت فرموده است: سعادت مرد در این است که برای تامین مخارج زندگی اهل و عیال خویش کوشش و استقامت نماید. «مِنْ سَعَادَةِ الْمَرءِ اَنْ یَکُونَ الْقَیِّمَ عَلَی عِیَالِهِ».
۴. راوی میگوید امام صادق (علیهالسّلام) را دیدم وسائل کار در باغ را به دوش کشیده در هوای گرم عازم بستان خویش برای انجام کار کشاورزی است، در حالی که عرق از صورت مبارکش ریزان بود به ایشان عرض کردم فدایت شوم وسیله کار را بدهید من بردارم. فرمود: من دوست دارم مرد در گرمای سوزان حرارت خورشید برای تامین مخارج زندگی خسته شود. «اِنّی اُحِبُّ انْ یَتَاذَّی الرَّجُلُ بِحَرِّ الشَّمْسِ فِی طَلَبِ الْمَعِیشَةِ».
۵.
حسن بن علی بن حمزه از پدرش نقل نموده است که
امام کاظم (علیهالسّلام) را دیدم در زمین کشاورزی خود کار میکرد در حالی که غرق عرق بود. عرض کردم چرا دستور نمیدهید کارگران کار کنند؟ فرمود: کسی که بهتر از من و پدر من بود کار میکرد. گفتم مقصود شما از آن کس کیست؟ فرمود: رسول الله و
امیرالمؤمنین (علیهالسّلام) پدران و اجداد من همگی کار میکردند. کار داب و عادت همه
انبیاء و فرستادگان خدا و اوصیای آنها و مردان پرهیزگار بوده است. «قال... و آبائی کُلُّهُمْ کَانُوا قَدْ عَمِلُوا بِایْدِیهِم وَ هُوَ مِنْ عَمَلِ النَّبِییِّنَ وَ الْمُرسَلِینَ وَ الْاوصِیَاءِ و الصَّالِحِینَ».
۱. در حدیثی از امیرالمؤمنین (علیهالسّلام) نقل شده که فرمود: هنگامی که موجودات در آغاز با هم
ازدواج کردند،
تنبلی و ناتوانی با هم پیمان زوجیّت بستند و فرزندی از آنها به نام فقر متولد شد. قال: «اِنَّ الاشیاءَ لَمَّا ازْدَوَجَتْ اِزْدَوَجَ اَلْکَسَلُ وَ الْعَجْزُ فَنُتِجَا بَیْنَهُما اَلْفَقْرَ».
۲. امام صادق (علیهالسّلام) فرموده است: در طلب روزی و نیازهای زندگی تنبلی نکنید، چرا که پدران و نیاکان ما به دنبال آن میدویدند و آن را طلب میکردند. «لا تَکْسَلُوا فِی طَلَبِ مَعایِشِکُمْ فَانَّ آبائَنَا کَانُوا یَرْکُضُونَ فِیهَا وَ یَطْلُبُونَهَا».
۳.
امام باقر (علیهالسّلام) فرموده است: من مردی را که در کار دنیایش تنبل باشد مبغوض میدارم، زیرا کسی که در کار دنیایش تنبل باشد (با اینکه ثمرهاش به زودی نصیب او خواهد شد) در کار آخرتش تنبلتر است. «اِنِّی لَاُبْغِضُ الرَّجُلَ اوْ اُبْغِضُ لِلرَّجُلِ اَنْ یَکُونَ کَسْلانَا «کسلان» عَنْ اَمْرِ دُنْیاهُ وَ مَنْ کَسِلَ عَنْ اَمْرِ دُنْیاهُ فَهُوَ عَنْ اَمْرِ آخِرَتِهِ اَکْسَلُ».
۴. موسی بن جعفر (علیهالسّلام) فرموده است:
خداوند بنده پر خواب را مبغوض میشمرد. خداوند انسان بیکار را دشمن دارد. «اِنَ اللهَ تَعالی لَیُبْغِضُ الْعَبْدُ النَّوَّامَ، اِنَّ اللهَ لَیُبْغِضُ الْعَبْدَ الفَارِغَ».
لازم به یادآوری است اطلاق و عموم آیات و روایاتی که ذکر شد و بسیاری دیگر که بیانگر دیدگاه
اسلام در اهمیّت کار و تلاش برای
معیشت و اداره زندگی است،
کودک ممیّز که توانایی انجام کار را دارد، بهویژه نوجوانانی که نزدیک به بلوغاند، را شامل میشود. بیگمان پذیرفته نیست ادّعا شود تنبلی و بیکاری از فرد
مکلّف نکوهیده است و در حق نوجوان این چنین نیست.
بر اساس تازهترین آمار منتشر شده توسط سازمانهای بین المللی هم اکنون در جهان در حدود ۲۰۰ میلیون دختر و پسر بین ۵ تا ۱۴ ساله مشغول به کار هستند. به عنوان نمونه تنها در
کشور هند بر اساس آمار رسمی ۱۳ میلیون کارگر خردسال وجود دارد که برای کارهای سنگین و طاقت فرسا ساعتی ۱۴ سِنت دستمزد دریافت میکنند.
بهرهکشی از کودکان در اشکال مختلف کار اجباری، بردگی، انواع کارهای سخت و زیان آور، کار خانگی بدون مزد، مشاغل سیاه و کاذب، قاچاق کودکان، همچنان رؤیاهای بشر را در ساختن جهان آینده عاری از تبعیض، فقر و خشونت در آغاز هزاره سوم بر میآشوبد. هم اکنون در مقیاس جهانی نابرابری سطح توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها، بیثباتی سیاسی،
جنگ، مهاجرتهای اجباری و آوارگی، بیسوادی، فقر مزمن، موجبات استمرار بهرهکشی از کودکان را فراهم ساختهاند.
این عوامل در شرایط کنونی در برخی از مناطق جهان که در آنها فقر، بلایای طبیعی، بیثباتی سیاسی و مناقشات مسلحانه درهم تنیدهاند، بیش از همه کودکان بیپناه را در معرض بهرهکشی قرار داده است. در بین ۴۹ کشور در حال توسعه، حدود ۳۵ درصد جمعیت جهان وجود دارد و در این کشورها قریب ۱۹ درصد کودکان واقع در سنین ۵ تا ۱۴ سالگی مشغول بهکار میباشند.
در این میان در
ایران نظر به ممنوعیت کار اطفال کمتر از ۱۵ سال و با عنایت به جرم بودن استفاده از نیروی کار اطفال کم سن و سال، آمار رسمی و دقیقی وجود ندارد تا بتوان قاطعانه گفت که چه تعداد از افراد زیر ۱۵ سال به کار اشتغال دارند. با این وجود سرشماری نفوس و مسکن سال ۱۳۷۵ حکایت از آن دارد که در این سال در حدود یک میلیون و هشتصد هزار کودک ۱۰ تا ۱۸ ساله در بخشهای صنعت، خرده فروشی، تعمیرات، حمل و نقل و صیادی، جهت کمک به اقتصاد خانواده بهکار اشتغال داشتهاند.
افزون بر این، اندکی بیش از ۴ درصد مشاغل در کشور را گروه سنی ۱۰ تا ۱۴ سال تشکیل میدهد (البته این آمار ناقص میباشد، زیرا از یک سو اشارهای به شاغلان زیر ۱۰ سال ندارد و از سوی دیگر، شامل کودکان روستایی که در کشتزارها و مزارع و کارگاههای قالیبافی به کار مشغولند، نمیباشد).
همچنین بنابه گزارش دفتر نمایندگی یونیسف «صندوق کودکان ملل متحد» در ایران نیز حدود ۳/۱ درصد کودکان بین سنین ۶ تا ۱۴ ساله به کار اشتغال دارند. این رقم برای مناطق شهری ۴/۲ درصد و برای مناطق روستایی ۵ درصد است. در مناطق روستایی بیش از ۱۰ درصد از دختران و ۱۷ درصد از پسران بیش از هفت ساعت در روز کار میکنند و در گروههای سنی ۱۰-۱۴ سال تعداد دخترانی که در خانهها برای کسب درآمد مشغول به کار هستند دو برابر پسران است.
کار کودک میتواند در بردارنده آثار و پیامدهای سازنده و مثبتی باشد، لیکن در برابر آثار منفی و پیامدهای ناگواری هم دارد، از اینرو باید اینگونه آثار و پیامدها مورد ملاحظه قرار گیرند.
کارهایی که کودکان انجام میدهند همگی زیان آور نیستند، از اینرو اگر کودکان در محیطی آرام به همراه والدین خود یا در زیر چتر حمایت یک سرپرست دلسوز به کار گمارده شوند و بتوانند از تحصیلات و آموزش متوسط برخوردار باشند، نمیتوان گفت کار کردن برای اطفال پیامدهای منفی به بار خواهد آورد. در تاریخ، زندگی افراد نامی و برجسته بسیاری را مشاهده میکنیم که دوران کودکی را در سختی، فقر، کار و تلاش، گذراندهاند. به هر صورت کار کودکان علاوه بر تقویت بنیه مالی خانوادها و بهبود وضعیت اقتصادی جامعه که میتواند آثار مثبت محسوب گردد، از نقطه نظر روانی نیز آثار مثبت چندی در بردارد که مهمترین آنها عبارتند از:
۱. الگوی
ایثار: اطفال شاغل و تلاشگر، در بزرگسالی اغلب از
اعتماد به نفس بیشتری برخوردار میشوند، زیرا روابط اجتماعی را به شکل حرفهای خیلی زود شروع کردهاند و چه بسا زودتر
ازدواج میکنند و به استقلال مالی میرسند و خیلی بهتر از کسانی که تازه بعد از تمام شدن مدرسه و دانشگاه شروع به کار میکنند از پس مشکلات زندگی بر میآیند.
۲. درک و تیزبینی و استقامت بیشتر: انسانهایی که از کودکی کار کردهاند و از دست رنج خود، نان خوردهاند. در مقابل سختیهای زندگی
استقامت مینمایند و مشکلات، آنها را از پای در نمیآورد. بهعلاوه به دلیل داشتن تجربیات بیشتر، که به پرورش هوش کمک میکند، از تیزبینی و درک بیشتری برخوردار میباشند.
کار کودکان صرفنظر از پیامدهای مثبت، چهبسا ممکن است پیامدهای منفی و زیانباری نیز داشته باشد زیانهایی که بیش از همه، ساعات طولانی و سختی کار و آسیبهای روانی و ذهنی عامل ایجاد آن میباشند و مهمترین آنها عبارتند از:
۱. پیامدهای جسمانی: کار کردن در ساعات طولانی، از حیث تندرستی اطفال را با مشکلات عدیدهای مواجه میسازد تا جایی که به استخوانبندی آنها فشار آورده و موجب تغییر شکل بدن آنها میگردد. این پیامد بهویژه در خصوص مشاغل سخت، مانند جابجایی بار سنگین وجود دارد. همچنین خطر مبتلا شدن به بیماریهای واگیردار را از طریق تماس با بزرگسالان دربردارد. این پیامد در مورد اطفالی که برای نظافت کامیونها، یا کار در رستورانها، یا کنار جادهها و یا ایستگاه اتوبوس و راه آهن، بهکار گمارده میشوند بیشتر است. بهگفته بعضی از محققین تحمل بار سنگین یا نشستن در وضعیتهای غیرطبیعی برای مدت طولانی میتواند بهطور مداوم جسم در حال
رشد اطفال را ناتوان سازد.
۲. پیامهای ادراکی: اشتغال به کار، بسیاری از کودکان را از کسب دانش باز میدارد، زیرا وقتی کودکان به جای درس و تحصیل کار کنند، طبیعی است که در بزرگسالی هر قدر هم انرژی خود را صرف نمایند توفیق چندانی نمییابند و
رشد نمیکنند.
۳. پیامدهای عاطفی و روانی: با توجه به این که اطفال از نظر روانی فوق العاده آسیبپذیر میباشند، از اینرو محیطهای کاری سخت و تحقیر کننده، باعث میشود که آنها از جهت روانی به شدّت رنج ببرند تا جایی که ممکن است به
اختلالهای روانی مبتلا شوند. از نظر عاطفی نیز اطفال کارگر همگی احساس کمبود میکنند.
۴. پیامدهای اجتماعی و اخلاقی: کودکان به لحاظ ورود زودرس و نابهنگام به محیطهای شغلی و کاری نامناسب، ممکن است از نظر اخلاقی در معرض بهرهکشیهای غیرمتعارف از سوی کارفرمایان، یا کارگران بزرگسال و یا استفادههای جنسی قرار گیرند. از سوی دیگر از نظر اجتماعی نیز به لحاظ آشنایی کودکان با افراد بزهکار در محیطهای نامناسب شغلی، توان تمیز بین درست و نادرست آنها به تدریج کاهش مییابد و ممکن است در معرض شکار بزهکاران حرفهای و باندهای قاچاق قرار گیرند و نیازهای مالی آنها زمینه سوء استفاده از آنها را فراهم آورده و در مسیر اهداف شوم تبهکاران قرار دهد.
برای بررسی دیدگاه
اسلام در مورد کار کودک، مناسب است چند صورت مورد بررسی قرار گیرد.
از مجموع مباحث گذشته روشن گردید که به اتفاق فقها بلکه به ضرورت فقه، کودک
اهلیّت تصرّف در مال خود و کار خود (که به منزله مال است و تعهّد مالی ایجاد میکند) را ندارد، بنابراین نمیتواند برای انجام کار
اجیر شود، همچنین جایز نیست کارفرما تحت هیچ عنوانی او را برای کار اجیر نماید، اعم از اینکه کاری که کودک برای انجام آن اجیر میشود
حلال باشد یا
حرام، آثار و تبعات مثبت داشته باشد یا منفی، سخت و مشکل باشد یا آسان و سبک.
در فرض مزبور کارفرمایی که کودک را اجیر نماید و یا با هر عنوان دیگری او را وادار به انجام کار نماید، از جهت
حکم تکلیفی مرتکب حرام شده و استحقاق
تعزیر دارد، زیرا اجیر نمودن کودک بدون
اجازه ولی شرعی او، حرام است و فقها در مباحث فقهی اثبات نمودهاند مرتکب حرام مستحق تعزیر میباشد، به عنوان نمونه
علامه حلی مینویسد: «در هر جرم و گناهی که
شارع مقدس برای مجازات آن حدی تعیین ننموده، تعزیر
واجب است».
شبیه این مضمون در کلمات فقیهان دیگر نیز دیده میشود.
امّا از جهت
حکم وضعی، به نسبت کاری که انجام شده باید حق الزحمه، به ولیّ کودک پرداخت شود، تا برای وی نگهداری نماید.
اگر ولیّ شرعی (اعم از
پدر،
جدّ پدری، وصی آن دو،
قیّم و
حاکم) تحت عنوان
اجاره و یا عناوین دیگری
کودک ممیّز را برای کاری که قادر به انجام آن است، اجیر قرار دهد یا به او اذن دهد تا خود اجیر شود، این صورت خود به دو بخش تقسیم میشود.
ولی او را برای انجام کارهایی که شرعاً
حرام است یا برای کودک ضرر دارد (اعم از ضرر جسمی ادراکی، اخلاقی و اجتماعی، عاطفی و روانی و ...) اجیر قرار دهد. بیتردید ولی چنین حقّی را ندارد و عمل او در فرض مزبور از جهت
حکم تکلیفی حرام و از جهت
حکم وضعی باطل است و برای مستاجر حقی ایجاد نمیکند. دلیل آن عبارت است از:
الف: ولایت ولی در امور مالی
و غیر مالی
به اتفاق فقها مشروط به رعایت
مصلحت کودک میباشد. بدیهی است در صورتی که کار برای کودک
ضرر داشته باشد، اجیر نمودن وی برای انجام آن به مصلحت او نیست، حتی در صورتی که وجود ضرر و عدم آن مورد تردید باشد، جایز نیست ولیّ در اینباره اقدام نماید.
به عبارت دیگر، همانگونه که بعضی از فقها فرمودهاند در جواز تصرفات ولی، در اموال کودک احراز مصلحت شرط است و مصلحت واقعی که در ظاهر مورد تردید باشد کفایت نمیکند.
ب: در
قرآن کریم آمده است:
مادر و همچنین
پدر حق ضرر زدن به کودک را ندارد. «لاتُضَارَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلا مَوْلُودٌ لَّهُ بِوَلَدِهِ
» این آیه شریفه هرچند در مورد حکم
رضاع و شیر دادن به نوزاد وارد شده، ولی اطلاق آن مساله مورد بحث را نیز شامل میشود و از آن استفاده میشود ضرر زدن به کودک در هر مورد از جمله اجیر قرار دادن وی برای کاری که به مصلحت او نمیباشد، جایز نیست.
ج:
قاعده لاضرر، با این توضیح که ولایت ولی بر کودک حتی در موردی که برای او ایجاد ضرر نماید، شرعاً جعل نشده است، بنابراین ولیّ حق ندارد در موردی که کار برای کودک ضرر دارد او را وادار به انجام آن نماید.
د: اطلاق ادلّه
حرمت ظلم مساله مورد بحث را شامل میشود، زیرا بیتردید وادار ساختن کودک برای کاری که ضرر بر اوست و پیامد منفی دارد، ظلم به وی میباشد و ظلم از نظر
شرع،
عقل و
عرف حرام و مرتکب آن مجرم است. در این قسم نیز اگر ولی طفل با علم و اگاهی اقدام نماید مستحق تعزیر میگردد.
ولی، کودک را برای کاری که برای او ضرر ندارد و قادر به انجام آن میباشد، اجیر قرار دهد یا به او اذن دهد تا اجیر شود. مشهور فقها این قسم از کار کودک را
مکروه میداند.
مستند این دیدگاه
روایت موثقی است که
امام صادق (علیهالسّلام) از جدّ بزرگوارش نقل نموده با این مضمون:
رسول خدا (صلیاللهعلیهوآلهوسلّم) از کسب کنیزان و خدمتگزاران نهی فرمودهاند، همچنین از کسب کودکی که به نیکی نمیتواند کار را با دست انجام دهد، زیرا چنین کودکی به دلیل این که توانایی انجام کار ندارد، دست به
سرقت میزند یا از کار میدزدد. «نَهَی رَسُولُ الله... وَ نَهَی عَنْ کَسْبِ الغُلامِ الصَّغِیرِ الَّذِی لایُحْسِنُ صِنَاعَةً بِیَدِهِ فَانَّهُ اِنْ لَمْ یَجِدْ سَرَقَ».
بعضی از فقها تصریح نمودهاند نهی در این روایت
تنزیهی است و دلالت بر کراهت دارد.
شهید ثانی (قدّسسرّه) در توجیه کراهت داشتن کسب کودک میفرماید: «این شبهه وجود دارد که کودک به دلیل عدم آگاهی یا به اینجهت که میداند مرفوع القلم است و ارتکاب حرام در حق او حرام نیست، مرتکب اموری شود که شرعاً حلال نیست، به این جهت کار او مکروه است».
برخی دیگر از فقیهان این دیدگاه را به صورت دیگری توجیه نموده و فرموده است: «مقصود فقها این است که
تصرّف ولی در اموالی که کودک کسب کرده مکروه است، زیرا این شبهه وجود دارد که در حین کسب از
محرّمات، به دلیل عدم آگاهی از مسائل یا به دلیل اینکه مورد مؤاخذه قرار نمیگیرد، اجتناب نکند، بنابراین مکروه است چنین اموالی را خرید و یا فروخت».
با این توجیه نفس کار کودک مکروه نیست، بلکه دخالت در درآمد آن مکروه است.
بنابراین، صرفنظر از این که مقصود فقها از مکروه دانستن کار کودک در فرض مزبور چیست، وادار نمودن کودک به کار و اجیر قرار دادن وی برای انجام آن فقط در صورتی صحیح است که ولی او را برای کار حلال که قادر به انجام آن میباشد و هیچ نوع ضرری برای وی ندارد، اجیر نماید یا اذن دهد که خودش اجیر شود، البته در این فرض نیز چنانچه گذشت بسیاری از فقها آن را مکروه دانستهاند.
در قوانین کار
جمهوری اسلامی ایران مقرّرات خاصی برای حمایت از کودک تعیین شده است:
در قانون کار جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۳۷ حداقل سن شروع به کار را ۱۲ سالگی تعیین کرده است، امّا پس از
پیروزی انقلاب مجلس شورای اسلامی به پیروی از نظر فقها در تاریخ ۱۳۶۸/۷/۲ با تغییر موادی از آن حداقل سن شروع به کار را ۱۵ سال تعیین نمود. در ماده ۷۹ این قانون آمده است: «به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام ممنوع است».
بنابراین کسی که ۱۵ سال تمام نداشته باشد کارگر شناخته نمیشود. به همین دلیل است که قانون کار عنوان «کودکان کارگر» را به کار نبرده، بلکه از عنوان «کار نوجوان» استفاده نموده است، ماده ۸۰ قانون مزبور میگوید: کارگری که سنش بین ۱۵ تا ۱۸ سال تمام باشد کارگر نوجوان نامیده میشود. البته باید توجه داشت که ممنوعیت اشتغال کودکان نباید بهانهای برای تضییع حقوق آنان باشد و اگر کارفرمایی چنین فردی را به کار گمارد نوجوان مقصّر نیست و نباید حقش به این بهانه تضییع شود، بلکه ضمن ممانعت از ادامه کار او باید حقوق گذشتهاش پرداخت شود و کارفرما به مجازاتهای مقرّر در قانون کار برسد.
ماده ۸۰ قانون کار در اینباره میگوید: «کار نوجوان در بدو استخدام باید توسط سازمان تامین اجتماعی مورد آزمایشهای پزشکی قرار گیرد. در ماده ۸۱ این قانون نیز آمده است: آزمایشهای پزشکی کار نوجوان حداقل باید سالی یک بار تجدید شود و مدارک مربوط در پرونده استخدامی وی ضبط گردد، پزشک درباره تناسب نوع کار با توانایی کارگر نوجوان اظهار نظر میکند و چنانچه کار مربوط را نامناسب بداند کارفرما موظف است در حدود امکانات خود شغل کارگر را تغییر دهد».
فلسفه این دستور (لزوم انجام آزمایشهای پزشکی) این است که اولاً احراز شود که نوجوان از لحاظ جسمی و روانی آمادگی کار را پیدا کرده است و ثانیاً کار پیشنهاد شده به سلامتی او لطمه نمیزند. تجدید آزمایشها در هر سال این خوبی را دارد که اگر در طول مدت سه سال (از ۱۵ تا ۱۸ سالگی) کارگر نوجوان آمادگی جسمی خود را از دست داد یا اثرات منفی کار روی وی مشاهده شد، کار او عوض میشود.
قانون کار در ماده ۸۲ مقرر میدارد: «ساعات کار روزانه کارگر نوجوان نیم ساعت کمتر از ساعت کار معمولی کارگران است ترتیب استفاده از این امتیاز با توافق کارگر و کارفرما تعیین خواهد شد».
برای اینکه استفاده از تخفیف روزانه در کارگاه
اختلال ایجاد نکند، قانونگذار استفاده از نیم ساعت را به توافق کارگر و کارفرما موکول کرده است، ولی در هر حال این نیم ساعت جنبه حداقل دارد و نمیتوان به کمتر از آن توافق کرد. به هر صورت از این دستور روشن میشود که کارگران نوجوان در هفته (۶ روزکاری) از سه ساعت تخفیف برخوردارند و ساعات کار هفتگی آنان ۴۱ ساعت است.
مطابق ماده ۸۳ قانون مزبور: «ارجاع هر نوع کار اضافی و انجام کار در شب و نیز ارجاع کارهای سخت و زیانآور و خطرناک و حمل بار با دست و بیش از حد مجاز و بدون استفاده از وسایل مکانیکی برای کار نوجوان ممنوع است».
به لحاظ آثار بدی که کار شبانه بر نوجوان دارد و برای جلوگیری از سوء استفاده از وجود آنها، انجام کار شبانه بهوسیله نوجوان ممنوع اعلام شده است. در این ماده کلمه «خطرناک» مبهم است و معلوم نیست آیا کارهای خطرناک همان کارهای سخت و زیانآور است یا علاوه بر کارهای سخت و زیانآور ارجاع کارهای خطرناک نیز به کارگر نوجوان ممنوع است. بیگمان اگر قانونگذار منظور اخیر را مدّنظر داشته باشد باید مصداق و تعریف کارهای خطرناک را روشن نماید.
ماده ۸۴ قانون کار مقرر داشته است: «در مشاغل و کارهایی که به علّت ماهیت آن یا شرایطی که کار در آن انجام میشود برای سلامتی یا اخلاق کارآموزان و نوجوانان زیانآور است، حداقل سن کار ۱۸ سال تمام خواهد بود، تشخیص این امر با وزارت کار و امور اجتماعی است».
مطابق این ماده کارهایی که به سلامتی اخلاقی نوجوان آسیب میرسانند دو دستهاند:
۱. کارهایی که ماهیتاً زیانآورند. بهعنوان نمونه برخی از کارهای بهداشتی و درمانی را که جنبههای جنسی دارد در این دسته قرار میگیرد.
۲. کارهایی که به علّت شرایطی که در آن انجام میشود به اخلاق نوجوان زیان وارد میکند، مثل پذیرایی در قهوه خانهها و انجام کار در حمامها و....
در عین حال شاید این مثالها دقیق نباشد، بنابراین تفکیک بین کارهایی که به اخلاق کارگران بالای ۱۸ سال آسیب نمیرساند، اما کارگران زیر ۱۸ سال از آن مصون نیستند به آسانی مقدور نیست، از اینرو است که تشخیص این امر بهعهده وزارت کار گذاشته شده است.
در اسناد فراملّی (بینالمللی) از کودک و نوجوان در مورد حقوق کاری حمایت شده است:
در خصوص حمایت از حقوق کار اطفال اعلامیه جهانی حقوق کودک در اصل ۹ مقرّر داشته است: «کودک باید در برابر هرگونه
غفلت،
ظلم و
استثمار حمایت شود. کودک نباید به هر شکلی وسیله مبادله قرار گیرد. کودک نباید قبل از رسیدن به حداقل مناسب به استخدام درآید و نباید به هیچوجه امکان یا اجازه استخدام کودک در کارها داده شود که به سلامت یا آموزش وی لطمه زده و یا باعث
اختلال رشد بدنی، فکری، و یا اخلاقی، وی گردد.»
ظاهراً منظور از وسیله مبادله قرار گرفتن مذکور در این اصل، خرید و فروش، معاوضه و بهطور کلی سوداگری کودکان (بردهداری) میباشد. ضمن این که اصل مذکور به جهت عدم تعریف واژههایی چون «غفلت»، «ظلم»، «
شقاوت» و «استثمار»، همچنین مشخص ننمودن حداقل سن مناسب و مرجع تشخیص
اختلال در
رشد بدنی، فکری، و اخلاقی اطفال ناقص میباشد.
دیدگاه حمایتی این کنوانسیون در خصوص حقوق کار اطفال بسیار صریح و روشن است، مطابق ماده ۳۲ آن استثمار اقتصادی کودکان یا استفاده از آنها برای هرگونه کاری که برای آنها زیانبار بوده و یا توقّفی در آموزش و پرورش آنان فراهم آورد ممنوع است و کشورهای عضو این کنوانسیون ملزم به اتّخاذ تدابیر قانونی، اداری، اجتماعی، و آموزشی جهت حفظ آثار در برابر کارهای زیانآور یا مختل کننده فعالیتهای آموزشی، و جسمی و روانی و اخلاقی آنان گردیدهاند. بنابراین در همین راستا و با توجّه به موارد مربوط در سایر اسناد بینالمللی، کشورهای طرف این پیمان به ویژه موارد زیر را مورد توجه قرار خواهند داد:
۱. تعیین حداقّل سن یا حداقّل سنین برای انجام کار.
۲. تعیین مقرّرات مناسب از نظر ساعت و شرایط کار.
۳. تعیین مجازاتها یا اعمال سایر ضمانتهای اجرایی مناسب جهت تضمین اجرایی مؤثر مرتبط با مساله کاری کودکان.
انصاری، قدرتالله، احکام و حقوق کودکان در اسلام، ج۲، ص۳۰۱-۳۱۵، برگرفته از بخش «فصل سیزدهم تصرفات کودک (گفتار هشتم)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۲/۲۱.
