پیشینه علم مناسبت آیات و سور
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آغاز
علم مناسبات ، با نخستین مراحل تحقیق در اسلوب
قرآن همراه بوده است. این علم در پی بیان پیوستگی و ارتباط دو آیه یا عبارت هایی از یک آیه است؛ ارتباط و پیوندی که در نگاه نخست، مخفی و دیریاب می نماید.
سیوطی آغاز توجه به علم مناسبات را به شیخ
ابوبکر نیشابوری (م. ۳۲۴ ق.) نسبت داده است.
عبدالقادر جرجانی (م. ۴۷۱ ق.) بنیانگذار
علم بلاغت ، مباحث آغازین علم تناسب را در سایه نظم قرآن مطرح می کند.
ابن العربی مالکی (م. ۵۴۳ ق.) پیوستگی میان آیات را در دو کتاب خود سراج المریدین و
احکام القرآن نشان می دهد. وی پیوند و
تناسب آیات قرآن را امری بدیهی و این علم را علمی عظیم دانسته است.
فخر رازی (م.۶۰۶ ق.)، بیشترین توجه را در حوزه تناسب آیات داشته و موارد متعددی از ترتیب، پیوستگی و روابط آیات را در
تفسیر مفاتیح الغیب به تصویر می کشد.
عبدالواحد بن عبدالکریم زملکانی (م. ۶۵۱ ق.) از قرآن پژوهان قرن هفتم، تفسیر خود را با عنوان نهایة التأمیل فی اسرار التنزیل با توجه به علم مناسبت نگاشته است.
در همان قرن،
ابن ابی الاصبع (م. ۶۵۴ ق.) بدائع القرآن و الکواکب الدریة فی نظم القواعد الدینیه را می نویسد و پیوستگی و نظم قرآن را بازگو می کند.
ابن نقیب بلخی (م ۶۹۸ ق.) نیز در تفسیر بزرگ خود التحریر والتحبیر به پیوستگی آیات توجه می کند.
پس از وی در قرن هشتم
ابن زبیر غرناطی (م. ۷۰۸ ق.) البرهان فی مناسبة ترتیب سور القرآن را تألیف کرد. این کتاب مبنایی است برای قرآن پژوهانی که به علم مناسبات پرداخته‌اند.
گسترش علم مناسبات در اواخر قرن هشتم، زمینه گشایش فصلی مستقل در
علوم قرآنی را فراهم ساخت.
بدرالدین زرکشی (م. ۷۹۴ ق.)، فصلی ویژه از کتاب البرهان را به این موضوع اختصاص داد.
برهان الدین ابراهیم بن عمر بقاعی (م. ۸۸۵ ق.) از مشهورترین دانشمندانی است که درباره علم مناسبات و
استحکام آن سخن گفته است. وی در تفسیر خود نظم الدرر فی تناسب الآیات والسور به تبیین رابطه آیات و سوره‌ها پرداخته و راهی اغراق آمیز پیموده و پیوندهای نامأنوس و تکلف آمیزی را باز می گوید که موجبِ انتقاد دانشمندان شده است.
بقاعی، پیش از تفسیر یاد شده کتابی را با عنوان نعم الرحمان فی تناسب آی القرآن نگاشته و سپس آن را تلخیص کرده و آن را دلالة البرهان القویم علی تناسب آی القرآن العظیم نام نهاده است.
سیوطی افزون بر کتاب الاتقان از دو تألیف دیگر خود با نام‌های تناسق الدرر فی تناسب السور و مراصد المطالع فی تناسب المقاطع یاد می کند که کتاب نخست به تناسب و ارتباط سوره‌ها اختصاص یافته
و کتاب دوم از تناسب آغاز و پایان سوره‌ها بحث می کند.
نهرالنجاة فی بیان مناسبات آیات ام الکتاب از ساجقلی زاده مرعشی (م. ۱۱۵۰ ق.) و جواهرالبیان فی تناسب سور القرآن از صدیقی غماری، دو تألیف مستقلی‌اند که در قرن دوازهم هجری به رشته تحریر درآمده‌اند. در نهرالنجاة پیوند آیات و در جواهرالبیان تناسب و ارتباط سوره ها، پی جویی شده است.
در دوره معاصر نیز تفاسیر و کتب متعددی در این موضوع و در دفاع از تناسب میان آیات تألیف شده‌اند. برخی از کسانی که به طور گسترده بحث و بررسی تناسب را دنبال کردند و تألیفاتی در این زمینه ارائه داده‌اند عبارت‌اند
از:
محمد محمود حجازی در التفسیر الواضح و الوحدة الموضوعیة فی القرآن الکریم،
عبدالله درّاز در النبأ العظیم
، شحاته در اهداف کل سورة و مقاصدها فی القرآن الکریم، صبحی صالح در مباحث فی علوم القرآن
، شیخ
محمد غزالی در نحوَ تفسیر موضوعی لسور القرآن الکریم، مناع القطان در مباحث فی علوم القرآن
، کمال الدین طائی در موجز البیان، مصطفی مسلم در مباحث فی التفسیر الموضوعی
، عبدالعلی بازرگان در نظم قرآن، سعید حوّی در الاساس فی التفسیر، معرفت در التمهید فی علوم القرآن
، عبدالهادی فقهی زاده در پژوهشی در نظم قرآن عباس همامی در چهره زیبای قرآن، سید
محمد علی ایازی در چهره پیوسته قرآن و
محمد خامه گر در ساختار هندسی سوره‌های قرآن.
دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله تناسب آیات و سور.
