پنج رساله اعتقادی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پنج رساله اعتقادی حاوی پنج رساله از علمای
امامیه است که در آنها بر طبق
سنت متداول در این گونه رساله‌ها به عرضه اصول پنج گانه و ضروریات اعتقادی
مذهب شیعه امامیه پرداخته شده است.
سه رساله نخستین از آن سه تن از ارکان و اعلام امامیه می‌باشد که بنا بر شیوه مرسوم در این گونه رساله‌ها به فشرده گویی و بسنده کردن به نقل ضروریات اعتقادی به همراه استدلال به یک دلیل عقلی بدیهی یا نقلی ضروری پرداخته‌اند. در ذیل به معرفی این رساله‌ها و نیز مولفین آنها پرداخته می‌شود.
نویسنده این رساله یکی از مشاهیر علمای
اسلام و
مشرق زمین یعنی
خواجه نصیر الدین طوسی رحمة‌الله‌علیه است که مستغنی از تعریف است.
خواجه در این رساله عامه مردم را از تعمق و تدقیق و پروراندن تشکیکات در
ذهن ، و فکر درباره
اصول دین نهی نموده و مردم را به پیروی از آنچه که
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم
اعراب جاهلی و
صدر اسلام را بدان دعوت می‌فرمود یعنی شریعت سمحه سهله و به دور از بحثهای عقلی و فلسفی راهنمایی می‌کند و تنها عالمانی که خواجه از آنان با عنوان (ائمة الدین) یاد می‌کند حق دارند امواج دریای تشکیکات را در نوردیده و در آن غور کنند، زیرا این صنف از مردم دارای قدرت لازم برای شنا در دریای مواج و متلاطم بحثهای
کلامی و عقیدتی در داشته و در نهایت با سلامت و در کمال
اعتقاد به ساحل نجات می‌رسند.
علامه در این رساله دو صفحه‌ای به اختصار به بیان عقاید خویش پرداخته و پس از
شهادت به
وحدانیت خداوند به رسالت
پیامبر خاتم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
امامت بلافصل
علی بن ابی طالب علیه‌السّلام و
ائمه اثناعشر علیهم‌السّلام گواهی می‌دهد. سپس به صدق و حقانیت ماجاء به النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم گواهی داده و در ادامه به صورت کوتاه و فشرده بر اعتقادات خویش برهان اقامه می‌نماید.
نویسنده این رساله «شیخ الاسلام و المسلمین، بهاء الملة و الدین، شیخنا الاجل محمد بن الحسین بن عبد الصمد الجبعی العاملی الحارثی» مشهور به
شیخ بهایی است.
شیخ بهایی تالیفات فراوان و متنوع و در علوم گوناگونی دارد که این رساله یکی از تصنیفات او بشمار رفته است، مصنف در آغاز رساله انگیزه خود را در تالیف این رساله آورده و می‌گوید از آنجایی که عنوان مذهب شیعه نامی است که تمامی فرقه‌های شیعه همانند
زیدی و
کیسانی و
واقفیه و جز اینها که دارای عقاید فاسده و آراء باطله هستند را در بر می‌گیرد و مخالفین امامیه عقاید باطل آن گروه‌ها و نحله‌ها را از روی نادانی و عدم تمییز به امامیه نسبت می‌دهند، از این رو شیخ بهایی برای آگاه نمودن دیگران از عقاید
مذهب حقه و جدا نمودن اثنا عشریه از دیگر فرقه‌های باطله اقدام به بیان اعتقادات امامیه در اصول و فروع نموده و طی ۲۰ عنوان (نعتقد) به بیان فهرستوار معتقدات امامیه در اصول دین و
فروع آن پرداخته است.
رسالة
حسنیه در بیان اعتقادات عقلیه و ذکر عبادات شرعیة نقلیه:
در این رساله اعتقادی نویسنده آن در دو باب به تفصیل درباره اصول و فروع دین یعنی اصول ضروری اعتقادات امامیه (باب نخست) و
واجبات عبادی (باب دوم) پرداخته است، این رساله به
زبان فارسی و نثری شیوا و شیرین و عامه فهم نوشته شده است، نویسنده رساله شیخ عز الدین بن جعفر بن شمس الدین آملی یکی از علمای امامیه در قرن نهم و دهم می‌باشد، اطلاعات دقیق و تفصیلی درباره زندگانی او در دست نمی‌باشد جز آنچه که مرحوم
افندی در «
ریاض العلماء » ج۳، ص۳۱۲
درباره او گفته است، وی می‌گوید: «الشیخ عزالدین الآملی: فاضل، عالم، فیقه، مدفق، جامع للعلوم العقلیة، و النقلیة، و کان من شرکاء الدرس مع الشیخ علی الکرکی و الشیخ ابراهیم القطیفی عند الشیخ علی بن هلال الجزائری- رحمة الله- و له مؤلفات جیاد
حسنة الفوائد... و الحاصل:
ان عز الدین الاملی هذا قد ذکره القاضی نور الله فی «مجالس المؤمنین» فلاحظ. و قبره الان معروف بتوابع بلدة ساری من بلاد مازندران. و کان رحمة‌الله‌علیه من علما دولة السلطان شاه طهماسب الصفوی.
و له من الکتب: کتاب «
شرح نهج البلاغه » من کلام
علی علیه‌السّلام للسید الرضی، و «الرسالة الحسنیة فی الاصول الدینیة و فروع العبادات» بالفارسیة، الفها لآقا
حسن مت من وزراء مازندران، و هو کتاب
حسن جیدة
الفوائد».
نویسنده در پیشگفتار کتاب انگیزه خود در تالیف رساله را اشاره آقا
حسن وکیل السلطنه در دار المرز مازندران که از او با القاب و صفات انسانی و اخلاقی نیکو یاد می‌کند دانسته است.
ساختار رساله رساله در دو باب می‌باشد که در این مجموعه تنها به باب اول آن بسنده شده است. این باب از ۵ رکن که هر رکن شرح یکی از پنج اصل اعتقادی است تشکیل شده، و هر رکن دارای تعدادی مساله است. که مجموع مسائل این رساله ۴۷ مساله می‌باشد. رکن چهارم این رساله در بیان اصل امامت می‌باشد که گسترده‌ترین رکن می‌باشد و مصنف به تفصیل به ادله عقلیة و نقلیه اعم از آیات قرآن و روایات در حقانیت امامت و خلافت علی بن ابی طالب- علیه السلام- و امامت فرزندان
معصوم او- علیهم السلام- پرداخته است و تمامی روایات این رکن از احادیث متواتر و مشهوری است که در تمام منابع آمده و شیعه و سنی بر صحت و حجیت آن اتفاق نظر و
اجماع نموده‌اند از این رو از اشاره به منابع آن خودداری می‌گردد.
رساله‌ای است بسیار کوتاه و فشرده که به اثبات اصول پنج گانه اعتقادی بر طبق مذهب امامیه پرداخته است، آگاهی از نام نویسنده آن نداریم جز آن که شاید بتوان از سیاق عبارات رساله آن را به دوره
علامه حلی رحمة‌الله‌علیه و شاگردان او نسبت داد، و قرائنی بر این گفتار نیز در دست است بویژه آن که این رساله در مجموعه‌ای قرار دارد که در آن تعدادی از رساله‌های اعتقادی قرن هشتم توسط کاتب همین رساله یعنی جمال بن علی بن مجد الدین سدید در ۸۷۵ ه جمع آوری شده است که تعدادی از آن از علامه حلی رحمة‌الله‌علیه و معاصران اوست.
نام این رساله در فهرست تالیفات خواجه نیامده و بدین خاطر ناسخ رساله برای اثبات اصالت آن سند خود را در پایان آورده می‌گوید: وی رساله را در پایان یکی از شرحهای (الرسالة الالفیه) ابن ابی جمهور احسائی یافته و استنساخ نموده است و در پایان این رساله که بر روی آن بلاغ و اجازه احسائی بوده آمده است که این رساله را از روی نسخه کهنی از نسخه‌های خطی کتابخانه حرم
امام حسین علیه‌السّلام نقل نموده و ناسخ آن محمد بن عبد المطلب حسینی در ۹۸۷ ه از روی نسخه مؤرخ ۳ محرم ۸۹۲ ه در تبریز از روی نسخه مؤرخ ۸۱۰ ه از روی نسخه ۷۹۸ ه گرفته شده است. کاتب نسخه کنونی که نامی از خود بر جای نگذارده این رساله را از روی نسخه پیشین در سال ۱۰۱۸ ه در شهر
کاشان تحریر نموده است.
این رساله به شماره ۱۲۲۰ مجموعه طباطبایی کتابخانه
مجلس شورای اسلامی از ص۲۵ لغایت ۲۸ در قطع جیبی (ج ۴/ ۱۲۶) است، و دارای نکات قابل توجهی است،
از علامه حلی چندین رساله اعتقادی در دست است که به نظر می‌رسد با توجه به شرایط آن دوران نوشته شده است، برخی با تفصیل و بسط بیشتر و برخی فشترده تر، رساله کنونی که تنها یک روی از برگ شماره ۳۷۱ از نسخه شماره ۸۸۳ مجموعه
طباطبایی در کتابخانه مجلس شورای اسلامی را در بر گرفته است، اعتقادیه‌ای است بسیار مختصر و فشرده و در عین حال ضروریات اعتقادات امامیه را در بر دارد، گو این که برخی از مطالب صدر رساله در ذیل مجددا تکرار شده است، این رساله به خط نستعلیق مؤرخ ۱۰۷۲ ه از محمد سعید فرزند میر نظام حسینی است. (فهرست کتابخانه شورای اسلامی ج۲۳/ ۱۸۶ و ۱۸۷).
این رساله برای نخستین بار (بر طبق نوشته مرحوم تهرانی در الذریعة: ۲/ ۲۲۸) در سال ۱۳۲۶ ه در ذیل منظومه (مواهب المشاهد فی واجبات العقائد «۱») اثر سید هبة الدین شهرستانی (احتمالا در
نجف ) به چاپ رسیده، و چاپ کنونی با استفاده از دو نسخه در کتابخانه مرحوم آیة الله
مرعشی نجفی رحمة‌الله‌علیه به شماره‌های ۷۰۳۶ (از گ ۱۷۵ ر تا ۱۷۶ پ) و ۱۰۰۳ (از گ ۹۶ پ تا ۹۸ پ) می‌باشد.
نخستین نسخه که مجموعه‌ای است به خط نسخ زیبا و ظاهرا از قرن یازدهم هجری است، و دومین نسخه را کاتبی به نام (ابن السید محمد
حسین آفتاب الحسینی القمصری) در سال ۱۰۷۵ هجری نوشته است، این نسخه فاقد مقدمه آغازین این رساله تا آنجایی که شیخ می‌گوید: (فنقول: انا معاشر الشیعة الاثنی عشریة...) می‌باشد. به گفته مرحوم تهرانی این اعتقادیه داری شرحی است به نام (الفرائد البهیة فی شرح الاعتقادات البهائیة).
در بیان اعتقادات عقلیه و ذکر عبادات شرعیة نقلیه نسخه این رساله در مجموعه شماره ۱۰۰۳ از گ ۳۵، تا پ ۹۲ در کتابخانه مرحوم آیة الله مرعشی نجفی- رحمة‌الله‌علیه - می‌باشد.
نسخه این رساله در کتابخانه مرحوم آیة الله مرعشی نجفی رحمة‌الله‌علیه در مجموعه‌ای به شماره ۵۱۴ (ج ۲/ ۱۸۸) از گ/ ۸۸ تا/ ۹۱ قرار دارد.
نسخه حاضر در برنامه که مجموع این پنج رساله را در خود جای داده است به کوشش آقای محمدرضا انصاری قمی در قطع--- با جلد--- در ۵۷۷ صفحه برای بار--- در سال---- توسط انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی،
قم منتشر شده است.
نرم افزار خواجه نصیرالدین طوسی،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
