پل دختر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پُلْ‌دُخْتَر، شهرستان و شهری در جنوب
استان لرستان و نیز پلی تاریخی در همان‌جا به همین نام می‌باشد.
این شهرستان با ۶۱۵‘۳ کم۲ مساحت از دو بخش مرکزی و معمولان، ۷ دهستان و ۲۴۹ آبادی دارای سکنه تشکیل یافته است.
شهرستان پل‌دختر از شمال و شرق به
شهرستان خرم‌آباد، از غرب به
شهرستان کوهدشت، از جنوب به
شهرستان درّه شهر در
استان ایلام و
شهرستان اندیمشک در
استان خوزستان محدود است.
بنابر مصوبه هیئت دولت در ۱۳۷۳ش، بخش ملاوی از توابع شهرستان خرم‌آباد به شهرستان پل‌دختر تغییر یافت.
این شهرستان براساس سرشماری ۱۳۷۵ش، ۳۶۵‘۶۹ تن جمعیت داشت.
مردم شهرستان پل‌دختر به گویش لری گفت‌وگو می‌کنند و
شیعه دوازده امامی‌اند.
شهرستان پل‌دختر منطقه‌ای کوهستانی و در بلندی‌های زاگرس واقع است.
مهم‌ترین کوه‌های آن این‌هاست:
۱- عاصی‌آباد (۶۳۰‘۲ متر)،
۲- لَمو (۳۱۹‘۲ متر)،
۳- خرگوشان (۱۶۰‘۲متر)،
۴- گوهرته (۰۲۵‘۲متر).
رودخانه کشکان و ریزابه‌های آن‌که یکی از شاخه‌های مهم و پرآب کرخه است، زمین‌های شهرستان پل‌دختر را آبیاری می‌کند.
این شهرستان دارای آب و هوای معتدل و خشک است.
اساس اقتصاد شهرستان پل‌دختر بر زراعت و دام‌داری است و محصولات کشاورزی آن گندم،
جو، بنشن، برنج و تره‌بار است.
این شهر که مرکز شهرستان پل‌دختر است.
در °۳۳و´۹ عرض شمالی و°۴۷و´۴۲ طول شرقی در ارتفاع ۶۵۰ متری از سطح
دریا واقع است.
در ۱۳۷۵ش دارای ۵۳۸‘۱۶ تن جمعیت بوده است.
پل‌دختر تا چندسال پیش روستایی کوچک بود و هیچ‌گونه مزایای شهری نداشت، اما به سبب واقع شدن در مسیر جاده بازرگانی و جایگاه جغرافیایی مناسب، به تدریج بر جمعیت و آبادانی آن افزوده شد.
نام پل‌دختر برگرفته از نام پلی است به همین نام (دنباله مقاله) که در ۵۰۰ متری شمال این شهر بر روی رودخانه کشکان قرار دارد.
یافته‌های باستان‌شناختی در تپه واشیان و گورستان‌های گرزور، تنگ‌لیلم، چشمه کیوتنگ، کرفه و چال کره‌هلوش پیشینه این منطقه را به دوره پیش از تاریخ می‌رساند.
در تپه تاریخی واشیان سفال‌های مختلفی که به تمدن‌های گوناگونی تعلق دارد، مشاهده می‌شود.
در غار کَلماکَره، واقع در شمال باختری پل‌دختر ظروف، آثار و مجسمه‌های نقره‌ای بسیار ارزنده و نفیس از زمان
هخامنشیان یافت شده است. برخی این آثار را بخشی از
اموال خزانه
شوش می‌دانند که هنگام حمله
اسکندر به یغما رفت و هنگامی که آنتی‌گونوس، سردار اسکندر قصد داشت آن‌ها را از شوش به
همدان منتقل کند، توسط ساکنان آن روزگار
لرستان، یعنی کاسیان ربوده شده، و در این غار پنهان گردیده است.
آثار برجای مانده در غار کوگان، در شهرستان پل‌دختر نمونه‌ای از معماری صخره‌ای اشکانی است. این غار دو طبقه دارد. طبقه اول از ۴ اتاق و فضاهای مرتبط به هم تشکیل شده، و در درون هریک از اتاق‌ها مخازن آبی تعبیه گردیده است. برخی با توجه به یافته‌های درون غار، این اثر را مرتبط با آیین مهرپرستی دانسته‌اند.
از دوران باستان گذرگاه‌های این منطقه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است و «راه شاهی» در روزگار
هخامنشیان که از شوش تا شهر سارد در آسیای صغیر ادامه داشت، از این منطقه می‌گذشت.
وجود پل‌های متعدد در این منطقه مانند پل گاومیشان، پل کلهر (کلهرت) و پل‌دختر که متعلق به دوره پیش از اسلام است، بیانگر اهمیت گذرگاه‌های این منطقه است که نواحی شمالی، جنوبی و مرکزی ایران را به نواحی غربی متصل می‌ساخته است.
پل گاومیشان در شرق رودخانه سیمره و ۳۰کیلومتری پل‌دختر پایین‌تر از محلی که رودکشکان و سیمره به هم می‌پیوندند، بنا شده است. جهت این پل‌شمال‌شرقی ـ جنوب‌غربی است که حدود ۱۷۵متر درازا دارد و عرض گذر آن حدود ۸متر است که امروزه ۶ چشمه آن سالم برجای مانده است. در ساخت این بنای تاریخی از آجر و سنگ استفاده شده است. معماری پای طاق‌ها به سبک دوره ساسانی است، اما در چشمه طاق‌ها آثار بازسازی از
دوره صفویه و
قاجار نیز به چشم می‌خورد. با توجه به اهمیت
گاو در
آیین مهرپرستی احتمال می‌رود که این نام (گاومیشان) بی‌ارتباط با فرهنگ و آیین مهرپرستان نباشد.
پل‌کلهر (کلهرت) که در جاده خرم‌آباد به خوزستان و در دهستان ملاوی شهرستان پل‌دختر بر روی رودخانه کشکان بسته شده، به شکل بیضی است و از ویژگی‌های آن می‌توان به وجود سکویی که ۱۲ پله دارد، اشاره کرد. بنای اصلی این پل به دوره ساسانیان تعلق دارد، اما کتیبه‌ای به خط کوفی و به‌طور برجسته در قسمت غربی پل بر سینه کوه بالاتر از مسیر گذر به طرف شمال غربی وجود دارد که نشان می‌دهد این پل در ۳۷۴ق/۹۸۴م به دست
بدر بن حسنویه، از امرای کُرد مرمت شده است.
همچنین در دوره ساسانیان بر روی رودخانه کشکان در کنار کوه تخت‌شیر در منطقه جایدر، از توابع شهرستان پل‌دختر، پلی ساخته شد که به آن پل‌دختر می‌گویند. جهت این پل شرقی ـ غربی است و ۲۷۰متر درازا دارد که تنها یک طاق از آن برجای مانده است و جاده
خرم‌آباد ـ
اندیمشک از زیر آن می‌گذرد. بلندای این طاق ۱۸متر از سطح جاده است و نزدیک به ۳۰متر از آب رودخانه ارتفاع دارد. پایه‌های پهن و ستبر آن از سنگ‌های بزرگ و خوش‌تراش ساخته شده، و در داخل رودخانه آثار آن هنوز پابرجاست.
وجود راه اصلی شمالی ـ جنوبی شاپور خواست و
جندی‌شاپور در یک منزلی شرق پل‌دختر و ارتباط این راه با درّه شهر از طریق پل‌دختر و جاده سنگی موجود در کنار غربی کشکان رود، نشان از اهمیت این پل در دوره ساسانیان دارد.
به گزارش جغرافیانویسان اسلامی، دگرگونی عمده‌ای نسبت به مسیر راه‌های ارتباطی این ناحیه با دوره ساسانیان روی نداده است.
از شواهد و قراین موجود چنین برمی‌آید که پل‌دختر نیز به روزگار بدر بن حسنویه مرمت و بازسازی شده است.
برخی برآن‌اند که نام این پل و پل‌های دیگری که به همین نام در نقاط مختلف
ایران وجود دارد، با «اناهید»، ایزدبانوی نگاهبان آب در
آیین زرتشت ارتباط دارد. این پلها را به نام این ایزد بانو بر روی رودخانه‌ها می‌بستند و بدین‌سان، هدیه‌ای نثار «دختر»، یعنی اناهید می‌کردند.
با بررسی پیشینه تاریخی این پلها به این نتایج می‌توان دست یافت:
۱. این آثار به دوره ساسانی تعلق دارند؛
۲. در مناطق کوهستانی خصوصاً مناطق مهم نظامی واقع‌اند.
۳. این پلها غالباً در مسیر شاهراههای باستانی قرار داشته‌اند؛
۴. در کنار این پلها قلعه و یا قراول‌خانه‌ای وجود داشته که حفاظت راه‌ها و نظارت بر عبور و مرور را برعهده داشته است.
از آثار دوره اسلامی شهرستان پل‌دختر، گنبد بابازید، قلعه کوش خران خروش متعلق به
دوره سلجوقیان، و مقبره خلیل اکبر برجای مانده از
دوره خوارزمشاهیان، و کاروان‌سرای میش‌وند متعلق به دوره صفویه را می‌توان نام برد.
(۱) ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۹م.
(۲) اصطخری، ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۸ش.
(۳) افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، ۱۳۷۳ش.
(۴) ایزدپناه، حمید، آثار باستانی و تاریخی لرستان، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۵) باستانی پاریزی، محمدابراهیم، تلاش آزادی، تهران، ۱۳۴۷ش.
(۶) پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور، مشهد، ۱۳۶۷ش.
(۷) پایگاه اطلاع رسانی میراث فرهنگی لرستان۱ (مل).
(۸) پیرنیا، حسن، ایران باستان، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۹) جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۱۰) جغرافیای استان لرستان وزارت آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۸۱ش.
(۱۱) سرشماری عمومی نفوس و مسکن(۱۳۷۵ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان پل‌دختر، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۱۲) فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور(کوهدشت)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۵ش، ج۵۷.
(۱۳) فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۷۹ش.
(۱۴) فره‌وشی، بهرام، ایرانویچ، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۱۵) مجموعۀ قوانین ۱۳۷۴ش، وزارت کشور، تهران، ۱۳۷۵ش.
(۱۶) مخلصی، محمدعلی، پل‌های قدیمی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش.
(۱۷) مهریار، محمد، بررسی اجمالی پل‌دختر(جابدر) ، اثر، تهران، ۱۳۶۵ش، شم ۱۲-۱۴.
(۱۸) نشریۀ دفتر تقسیمات کشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت کشور، تهران، ۱۳۷۹ش، شم ۲.
(۱۹) نقشۀ تقسیمات کشوری ایران، گیتاشناسی، تهران، ۱۳۸۱ش، شم ۲۹۴.
(۲۰) نوربخش، مسعود، با کاروان تاریخ، تهران، ۱۳۷۰ش.
(۲۱) Lorestan Cultural Heritage Organization Website، www.Lorestanmiras.org/.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پل دختر»، شماره۵۵۳۷.
