پتنه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پَتْنه، شهر و ناحیه‌ای تاریخی و مرکز ایالت بهار (بیهار) در شمال شرقی
هند می‌باشد.
پتنه در هند باستان با نام‌های سنسکریت پاتلی‌پوترا۱، کوسوم‌پورا۲و پوشپاپورا۳ به معنی شهر گل‌ها خوانده می‌شده است.
این شهر در دورۀ حکمرانی گورکانیان به عظیم‌آباد نیز
شهرت یافت.
پتنه و توابع آن حدود ۲۰۲‘۳ کم ۲ وسعت دارد و شهر پتنه در °۲۵ و´۳۷ عرض شمالی و °۸۵ و´۱۳طول شرقی، در ارتفاع ۵۳ متری از سطح
دریا، در محل تلاقی رود گنگ و رودخانۀ سون۶ واقع شده، و حدود ۱۹ کم در جنوب ساحل رود گنگ امتداد یافته است. میزان دمای آن در
تابستان حداکثر °۴۳+ و در
زمستان حداقل به °۶+ می‌رسد.
روایات افسانه‌ای بنیاد این شهر را به شاه‌زاده پوتراکا نسبت می‌دهند؛ بنابراین روایات او با چوب‌دستی جادویی خود شهر را پدید آورد و نام همسرش ملکه پاتَلی را برآن نهاد.
بر اساس منابع تاریخی، این شهر توسط آجاتاشاتْرو امپراتور سلسلۀ مگدها۸ در سدۀ ۵ق‌م
بنیان نهاده شد و پس از او پسرش
اودَیا (اودایین یا اودایی بهادا) این شهر را به پایتختی برگزید. پاتلی‌پوترا موقعیت خود را به عنوان پایتخت در دورۀ چاندارگوپتا مؤسس سلسلۀ موریا در ۳۲۱ق‌م نیز حفظ کرد.
در همین دوره بود که سلوکوس نیکاتور (حک ۳۱۲-۲۸۰ق‌م) سردودمان سلسلۀ سلوکیان، سفیر خود مگاستنس۹ را به پاتلی‌پوترا فرستاد و او چند سال در این شهر
اقامت گزید و حاصل مشاهدات و اطلاعات با ارزش خود را در کتاب مشهورش ایندیکا۱۰ گردآورد.
برپایۀ گزارش‌های او، شهر در میان دیوار چوبی که در آن سوراخ‌هایی برای تیراندازی تعبیه کرده بودند، محصور بود. مگاستنس
نظم و
امنیت و قوانین سخت برای جلوگیری از هرگونه ناراستی در
داد و ستد، تجهیزات لشکری، رونق اقتصادی، رفاه مردم، آیین و جشن‌ها و زیبایی پاتلی‌پوتر را ستوده است و این همه، از آبادانی و رونق این شهر در سدۀ ۳ق‌م حکایت دارد.
اَشوکا امپراتور مشهور سلسلۀ موریا در ۲۶۹ق‌م در پاتلی‌پوترا تاج‌گذاری کرد.
در این دوره معابد بودایی شهر بازسازی شد و پاتلی‌پوترا شاهد برگذاری سومین انجمن بودایی در سال هفدهم پادشاهی اشوکا بود.
پس از درگذشت اشوکا (۲۳۸ق‌م) از تاریخ پاتلی‌پوترا به مدت ۵ سده و نیم آگاهی‌های روشنی در دست نداریم. با تشکیل دومین امپراتوری گوپتا در ۳۲۰م، سامودرا گوپتا جانشین و پسر چاندرا گوپتایی اول، پایتخت خود را از پاتلی‌پوترا به نواحی غربی
هند منتقل کرد؛ اما از اهمیت این شهر به مثابۀ یکی از کانون‌های
آیین بودایی کاسته نشد و به عنوان یکی از دو پایگاه مهم آموزش‌های بودایی به حیات فرهنگی و دینی خود ادامه داد. گزارش‌های فا ـ هین۱۱
راهب بودایی که در ۳۹۹م و هیوئن تسیانگ دیگر راهب بودایی چینی که در ۶۳۷م از این شهر دیدار کرده‌اند، مؤید این نظر است.
در سدۀ ۷م پاتلی‌پوترا اهمیت خود را از دست داد و به تدریج رو به ویرانی نهاد، تا این‌که در حدود ۹
سده بعد، شیرشاه سوری حکمران افغانی در ۹۴۸ق/۱۵۴۱م شهر را آباد ساخت و با نام پتنه پایتخت بهار قرار داد. از این زمان شهر دوباره روبه رشد نهاد و دژ عظیم پتنه،
مسجد باشکوه آن و بندرگاهی که شیرشاه در پتنه ساخت، یادگار این دوران پرشکوه است.
پتنه در دورۀ حکمرانی اکبرشاه گورکانی (۹۶۳-۱۰۱۴ق/۱۵۵۶-۱۶۰۵م) پس از نافرمانی داوود پسرکوچک سلیمان کررانی (د۹۸۰ق/۱۵۷۲م) حکمران بنگال و بهار، در ۹۸۲ق فتح شد و غنایم فراوانی به دست فاتحان افتاد. اهمیت فتح پتنه بدان حد بود که آن را درحقیقت فتح بنگال دانسته‌اند.
شاه جهان (حک ۱۰۳۷-۱۰۶۸ق/۱۶۲۸-۱۶۵۸م) دو بار به همراه ملکه ممتازمحل از پتنه دیدار کرد.
اورنگ زیب (حک ۱۰۶۸،۱۱۱۸ق/۱۶۵۸،۱۷۰۶م) در آغاز پادشاهی خود صوبۀ پتنه و بنگال را به برادرش شجاع داد.
پس از آن‌که اورنگ زیب نواده‌اش، عظیم‌الشأن بهادر را به حکمرانی پتنه منصوب کرد، شهر نزد
مسلمانان به عظیم‌آباد
شهرت یافت.
بهادرشاه اول (حک ۱۱۱۸-۱۱۲۴ق/۱۷۰۶-۱۷۱۲م) نیز پس از جلوس، پسر خود عظیم‌الشأن بهادر را به عنوان حکمران صوبه‌های بنگال و پتنه تعیین کرد.
در دورۀ عظیم‌الشأن پتنه همچنان برتری سیاسی و بازرگانی خود را حفظ کرد.
پس از درگذشت بهادرشاه اول، فرخ‌سیر، پسر عظیم‌الشأن نخست
خطبه به نام پدر خواند و
سکه به نام او ضرب کرد،
اما پس از کشته شدن عظیم‌الشأن و به قدرت رسیدن جهاندارشاه در لاهور (۱۱۲۴ق/۱۷۱۲م)، فرخ سیر نیز در همین
سال به پتنه رفت و در آن‌جا تاج‌گذاری کرد.
در این دوره تمامی صوبه‌داران پتنه از سوی فرخ‌سیر منصوب می‌شدند.
از ۱۰۲۹ق/۱۶۲۰م پتنه نزد بازرگانان اروپایی اهمیت بسزایی یافت، تا جایی که در ۱۰۴۲ق/۱۶۳۲م یکی از بزرگ‌ترین مراکز مبادلۀ کالاهای تجاری در شرق به شمار می‌رفت و انگلیسی‌ها کارخانه‌هایی را در آن‌جا تأسیس کردند. با تشکیل کمپانی هند شرقی و گسترش فعالیت‌های تجاری و سیاسی انگلیسی‌ها، شعبه‌هایی از دفاتر آنان در پتنه تأسیس شد
در مبارزات و شورش‌های هندیان که با اتحاد نوابان بنگال و
اوده به رهبری شاه‌عالم دوم (حک ۱۱۷۲-۱۲۲۱ق/۱۷۵۹-۱۸۰۶م) بر ضد نیروهای انگلیسی شکل گرفته بود، پتنه از موقعیتی خاص برخوردار بود. شاه عالم در ۱۱۷۲ق وارد پتنه شد و در کشاکش میان نیروهای متخاصم حدود دو هزار تن از نیروهای انگلیسی کشته شدند.
اما پس از شکست نیروهای هندی، پتنه بار دیگر در ۱۱۷۷ق/۱۷۶۳م به تصرف نیروهای انگلیسی درآمد و شهر توسط سربازان غارت شد. شاه‌عالم نیز با حمایت انگلیسی‌ها در محل دفتر کمپانی هند شرقی در پتنه، دوباره بر تخت نشست و پتنه در ۱۱۷۹ق به انگلیسی‌ها واگذار شد.
پتنه از دیرباز از لحاظ بازرگانی و اقتصادی اهمیت خاصی داشت و از راه خشکی و آبی با سرزمین‌های دیگر در ارتباط بود. این شهر به چَمپا که دروازۀ تجاری گنگ به‌شمار می‌رفت، متصل بود و کشتی‌های بازرگانی از آن‌جا به سیلان و نقاط دیگر می‌رفتند.
انگلیسی‌ها از پتنه بیش‌تر نیترات پتاسیم (شوره)،
تریاک، ابریشم خام و کتان صادر می‌کردند و کالاهای تجارتی دیگر نیز از این شهر به بنگال، دهلی لاهور و از آن‌جا به آسیای میانه صادر می‌شد.
پتنه اکنون دارای کارخانه‌های بزرگ نساجی، تولید ابریشم، چرم، تنباکو، مواد شیمیایی و داروسازی است،
و به عنوان یک مرکز ارتباطی از طریق جاده به کلکته و دهلی و از طریق پل مهاتماگاندی به شمال بهار متصل است. این شهر از طریق خط هوایی بانپال، کلکته، دهلی و شهرهای دیگر ارتباط دارد. ۷۹٪ اراضی پتنه زیرکشت قرار دارد و ۵۴٪ آن زمین‌ها به وسیلۀ کانال‌ها، چاه‌ها و پمپ‌ها آبیاری می‌شود.
برنج،
گندم، ذرت، حبوبات، نیشکر، سبزیجات و انبه از محصولات کشاورزی آن است. ماهی‌گیر نیز از جایگاه ویژه برخوردار است.
پتنه به سبب اهمیت تاریخی و مذهبی خود،
دارای بناهای بسیار است. مسجد میرزا معصوم که به مثابۀ
مسجد جامع شهر بود و مسجد پَتهارکی که به مسجد سیف‌خان یا چِمی‌گات مسجد نیز شهرت دارد و توسط نظر خویشگی۲۰ در دورۀ حکمرانی شاه‌زاده پرویز پسر جهانگیر (حک ۱۰۱۴-۱۰۳۷ق/۱۶۰۵-۱۶۲۸م) ساخته شده بود، از مساجد مشهور پتنه است. از دورۀ شاه جهان (حک ۱۰۳۷-۱۰۶۸ق/۱۶۲۸-۱۶۵۸م) نیز آثاری در پتنه برجای مانده که بهترین نمونۀ آن مسجد حاجی تاتار است.
از بناهای دورۀ انگلیسی‌ها در پتنه می‌توان از باولی‌هال۲۱ که اقامتگاه نواب لطفعلی‌خان در سدۀ ۱۳ق/۱۹م بود، یاد کرد. این بنا از سبک معماری انگلیسی تأثیر پذیرفته است، اما در مسجد آن اثری از معماری اروپایی مشاهده نمی‌شود.
ساختمان دانشگاه (ساخت: ۱۲۹۶ش/۱۹۱۷م) و موزۀ پتنه و به ویژه کتابخانۀ خدابخش واقع در بانکیپور در بخش غربی شهر قدیمی که حاوی گنجینه‌های غنی از نسخ خطی فارسی، کتاب‌های نایاب و نقاشی‌های نفیس است و ساختمان مدرن کالج پزشکی و مهندسی از دیگر مراکز مهم علمی و فرهنگی پتنه است.
پتنه در نیمۀ اول سدۀ ۱۱ق/۱۷م نیز از مراکز مهم
علم و دانش بود و بزرگان بسیاری تحصیلات و زندگی خود را در این شهر سپری کردند که از آن جمله می‌توان از میرزا محمدصادق مؤلف تاریخ عمومی صبح صادق (تألیف: ۱۰۴۸ق/۱۶۳۸م) نام برد.
از دیگر محققان برجستۀ پتنه در زمینۀ
زبان فارسی می‌توان از عطاءالرحمان عطاکاکوری و سیدحسن یاد کرد.
جمعیت این شهر در ۱۳۸۳ش/۲۰۰۵م حدود ۰۰۰‘۶۰۰‘۱ تن برآورد شده است
و مردم آن به زبان‌های هندی، اردو و بهاری گفت‌وگو می‌کنند.
(۱) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان، لاهور، ۱۹۸۶م.
(۲) ابوالفضل علامی، اکبرنامه، به کوشش احمدعلی و عبدالرحیم، کلکته، ۱۸۸۶م.
(۳) نظام‌الدین احمد، طبقات اکبری، کلکته، ۱۹۳۵م.
(۴) محمد بختاورخان، مرآة العالم.
(۵) تاریخ اورنگ زیب، به کوشش ساجده س علوی، لاهور، ۱۹۷۹م.
(۶) عبدالقادر بدائونی، منتخب التواریخ، به کوشش ویلیام ناسولیس و احمدعلی، کلکته، ۱۸۶۵م.
(۷) محمدهاشم خافی‌خان نظام‌الملکی، منتخب اللباب، به کوشش کبیرالدین احمد، کلکته، ۱۸۷۴م.
(۸) محمدهادی کامورخان، تذکرة السلاطین چغتا، به کوشش مظفر عالم، علیگره، ۱۹۸۰م.
(۹) Asher, C B, The New Cambridge History of India, Cambridge, ۱۹۹۲.
(۱۰) An Atlas of India, Oxford/New York, ۱۹۹۰.
(۱۱) Bevan, E R, India in Early Greek and Latin Literature, The Cambridge History of India, vol I, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲.
(۱۲) Bhattacharyya, N N, The Geographical Dictionary, New Delhi, ۱۹۹۱.
(۱۳) City Guide, Indiainfocom cityguides Indiainfocom/patna/index Html.
(۱۴) Dikshitar, V R R, Social Life and Economic Condition, A Comprehensive History of India, ed R C Majumdar, New Delhi, ۱۹۸۲, vol III (۲).
(۱۵) Duff, C M, The Chronology of India History, Delhi, ۱۹۷۲.
(۱۶) EI۲.
(۱۷) Haig, W, The Armies of the East India Company, The Cambridge History of India, Vol VI, ed H H Dodwell, New Delhi, ۱۹۸۷.
(۱۸) The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲.
(۱۹) Iranica.
(۲۰) Johnson, B L C, Geographial Dictionary of India, New Delhi, ۲۰۰۲.
(۲۱) Kulke H and D Rothermund, A History of India, London/New York, ۱۹۹۸.
(۲۲) The Legacy of India, ed G T Garratt, Oxford, ۱۹۳۸.
(۲۳) Mackinder, H J, The Sub-Continent of India, The Cambridge History of India, vol I, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲.
(۲۴) Majumdar, R C, Intercourse with the Outside World, The Classical Age, Bombay, ۱۹۷۰, vol III.
(۲۵) Political History and Expansion of Dominions, A Comprehensive History of india, ed A C Banerjee and D K Ghose, New Delhi, ۱۹۷۸, vol IX.
Religion and Philosophy, The Classical Age, Bombay, ۱۹۷۰, vol III؛
(۲۶) Succession of Governors-General, A Comprehensive History of India, ed A C Banerjee and D K Ghose, New Delhi, ۱۹۷۸, vol IX.
(۲۷) Marshall, J H, The Monuments of Ancient India, The Cambridge History of India, vol I, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲.
(۲۸) Patna, Patna on, wwwpatna onnet/intro۲ htm.
(۲۹) Rapson, E J, The Purānas, The Cambridge History of India, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲, vol I.
(۳۰) Rizvi, A A, Shāh’Abd al-’Aziz, Canberra, ۱۹۸۲.
(۳۱) Sher Shan Suri Masjid, Indiamart, trrvel Indiamartcom/bihar/ mosques/sher-shah-suri-masjidhtml.
(۳۲) Students’ Britannica India, /new Delhi, ۲۰۰۰.
(۳۳) Thapar, R, A History of India, Baltimore, ۱۹۷۵.
(۳۴) Thomas, F W, Political and Social Organisation of the Maurya Empire, The Cambridge History of India, vol I, ed E J Rapson, Delhi, ۱۹۶۲.
(۳۵) Wheeler, J T, Encyclopaedia History of India, New Delhi, ۲۰۰۱.
(۳۶) The World Gazetteer, wwwworld-gazetteercom.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پتنه»، شماره۵۴۷۹.
