پانی‌پت
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پانیْ‌پَت، شهری در شرق ایالت هاریانا، در شمال غربی
هند و مرکز ناحیه‌ای به همین نام، در ۹۲ کیلومتری شمال غربی دهلی است.
این شهر در °۲۹و´۲۳عرض شمالی و °۷۶و´۵۸ طول شرقی واقع شده است. جلگۀ پنجاب ـ هاریانا در غرب، و جلگۀ رودخانه‌های گنگ و جَمنا (یَمونا) در شرق آن قرار دارد.
تاریخ بنای این شهر به روزگاران کهن می‌رسد. نام آن در حماسۀ مهاربهارتا آمده است
و نیز شماری از سکه‌های مسین دورۀ چاندرا گوپتای دوم (حک ۳۸۰-ح۴۱۳م) در آن‌جا کشف شده است.
پانی‌پت در دورۀ حکمرانی سلاطین و پادشاهان
مسلمان شبه‌قاره به لحاظ موقعیت جغرافیایی و نزدیکی به دهلی، همواره صحنۀ درگیری‌ها و وقایع تاریخی بسیاری بوده، و نامش بارها در منابع مختلف این دوران آمده است.
در درگیری‌های میان ناصرالدین محمدشاه (حک ۷۹۲-۷۹۶ق/۱۳۹۰-۱۳۹۴م) و ابوبکرشاه (حک ۷۹۱-۷۹۲ق) بر سر به دست آوردن تاج و تخت، شاه‌زاده همایون پسر محمدشاه به پانی‌پت لشکرکشید و این ناحیه را
غارت کرد، اما در همین محل از لشکریان ابوبکر شکست خورد.
چند سال بعد، در کشمکش‌های میان ناصرالدین محمودشاه (حک ۷۹۵-۸۱۵ق/۱۳۹۳-۱۴۱۲م) و رقیبش نصرت شاه، پانی‌پت و چند شهر دیگر به تصرف نصرت شاه درآمد، اما اندکی بعد اقبال‌خان، یکی از امرای برجستۀ نصرت شاه به نیرنگ بر وی تاخت و او به ناچار به پانی‌پت (که وزیرش، تاتارخان والی آن‌جا بود) پناه برد، اما اقبال‌خان به پانی‌پت لشکر کشید و این شهر را تصرف کرد.
تیمور گورکانی در طی لشکرکشی خود به هند در ۸۰۱ق/۱۳۹۹م به پانی‌پت رسید و در آن‌جا اردو زد.
در دورۀ حکمرانی بهلول لودی (حک ۸۵۵-۸۹۴ق/۱۴۵۱-۱۴۸۹م)، پسر او نظام‌خان (اسکندر لودی بعدی)، پانی‌پت را محاصره، و پس از تصرف آن را مرکز قلمرو خود قرار داد.
گذشته از این وقایع،
شهرت پانی‌پت بیش‌تر به سبب ۳ جنگ مهم تاریخی هند است که در این ناحیه رخ داده است:
جنگ اول در ۷
رجب ۹۳۲ق/۱۹آوریل۱۵۲۶م
میان ظهیرالدین محمدبابر (۸۸۸-۹۳۷ق/۱۴۸۳-۱۵۳۱م) و ابراهیم لودی، سلطان دهلی (حک ۹۲۳-۹۳۲ق/۱۵۱۷-۱۵۲۶م) روی داد. در این جنگ بابر با استفاده از موقعیت شهر و توپخانه و تجهیزات جنگی خود ابراهیم لودی را شکست داد. پس از این پیروزی و کشته شدن ابراهیم لودی بابر موفق شد سلسلۀ
بابریان یا
گورکانیان هند را بنیان نهد.
جنگ دوم پانی‌پت در ۲
محرم ۹۶۴ق/۵نوامبر۱۵۵۶م میان سپاهیان اکبرشاه (حک ۹۶۳-۱۰۱۴ق/۱۵۵۶-۱۶۰۵م) به رهبری بیرم‌خان، خان‌خانان (مق ۹۶۸ق) و هیمو از فرماندهان برجستۀ هندوی مخالف اکبرشاه که دهلی را تصرف کرده بود، روی داد. سپاهیان اکبر در این جنگ پیروز شدند، هیمو دستگیر شد و به فرمان اکبر به
قتل رسید.
پس از این پیروزی اکبر توانست بر دهلی و آگره نیز دست یابد.
در دورۀ اکبرشاه، پانی‌پت در شمار «صوبۀ» دهلی بود.
در لشکرکشی نادرشاه افشار (حک ۱۱۴۸-۱۱۶۰ق/۱۷۳۵-۱۷۴۷م) به
هند، محمدشاه (حک ۱۱۳۱-۱۱۶۱ق) برای مقابله با نادر، نخست در پانی‌پت موضع گرفت و سپس به کرنال رفت.
پس از این‌که نادر، محمدشاه را در جنگ کرنال شکست داد، گروهی از لشکریان خود را که شمار آن‌ها ۱۲هزارتن بود، به پانی‌پت فرستاد تا از رسیدن نیروهای کمکی و آذوقه و تجهیزات به اردوی محمدشاه جلوگیری کنند. سپس جنگی سخت میان لشکریان نادر و نیروهایی که برای
کمک به محمدشاه بدانجا رسیده بودند، روی داد. در این جنگ لشکریان نادر پیروز شدند و غنایم بسیاری به دست آوردند.
نادر در
ذیحجۀ ۱۱۵۱/مارس۱۷۳۹ از طریق پانی‌پت به دهلی رفت.
سومین جنگ مهم پانی‌پت در
جمادی‌الآخر ۱۱۷۴/ژانویۀ ۱۷۶۱میان نیروهای ناراضی هندی مخالف شاه عامل دوم (حک ۱۱۷۳-۱۲۲۱ق) که با افغان‌ها به رهبری احمدشاه درّانی (۱۱۳۴-۱۱۸۶ق/۱۷۲۲-۱۷۷۲م) متحد شده بودند، و مراتهه‌ها که به حمایت از شاه
عالم برخاسته بودند، روی داد.
پس از دو ماه و نیم جنگ و تضعیف نیروهای مراتهه، سرانجام سپاهیان احمدشاه بر مراتهه‌ها پیروز شدند و پانی‌پت به تصرف سپاهیان احمدشاه درآمد. پس از این شکست، مراتهه‌ها هرگز نتوانستند موقعیت پیشین خود را بازیابند.
درگیری بی‌نتیجه‌ای نیز در ۱۱۸۱ق/۱۷۶۷م میان نیروهای شاه
عالم دوم و سیک‌ها در پانی‌پت روی داد.
در ۱۲۱۸ق/۱۸۰۳م پانی‌پت به دست نیروهای انگلیسی افتاد.
در روزگار استیلای بریتانیا بر هند، پانی‌پت در شمار شهرهای ایالت پنجاب بود، تا این که در ۱۳۲۶ش/۱۹۴۷م پس از تجزیۀ هند، در بخش شرقی یا هندی ایالت تقسیم شدۀ پنجاب قرار گرفت و سپس جزو ایالت هاریانا شد.
برخی از مشایخ
صوفیۀ هند از سدۀ ۸ق در پانی‌پت
اقامت داشتند و در سدۀ ۱۰ق/۱۶م نیز این شهر یکی از مراکز
طریقت چشتیه در هند بود.
از مشهورترین صوفیان این شهر می‌توان از
شیخ شرف‌الدین پاتی‌پتی، مشهور به ابوعلی یا بوعلی قلندر (د۷۲۴ق/۱۳۲۴م) نام برد. وی که تبار ایرانی داشت،
پس از سفرهای بسیار در پاتی‌پت رحل اقامت افکند.
مقرب‌خان از صاحب منصبان برجستۀ دورۀ جهانگیر و شاه‌جهان، ضمن مرمت آرامگاه بوعلی قلندر در پانی‌پت،
مسجد و مقبره‌ای برای خود نیز در این شهر بنا نهاد.
امروزه آرامگاه بوعلی قلندر همچنان زیارتگاه مردمی است که از دور و نزدیک به پانی‌پت می‌روند.
شیخ مودود لاری (د۹۳۷ق/۱۵۳۱م) و
شیخ امان (د۹۵۸ق/۱۵۵۱م) از دیگر صوفیانی‌اند که در پانی‌پت به خاک سپرده شده‌اند.
جلال‌الدین محمد پانی‌پتی و
ثناءالله پانی‌پتی از دیگر بزرگان صوفیۀ منسوب به این شهرند.
از آثار تاریخی پانی‌پت افزون بر مقبرۀ بوعلی قلندر، می‌توان از مقبرۀ ابراهیم لودی، دروازۀ سالار جنگ، معابد جین در هولی محله و بقایای یکی قلعۀ تاریخی که بیرون از پانی‌پت قرار دارد، نام برد.
اما مشهورترین اثر تاریخی پانی‌پت «کابلی باغ» در دو کیلومتری آن است که بابر آن را به افتخار پیروزی خود بر ابراهیم لودی ساخت. نام این باغ برگرفته از نام کابلی بیگم همسر بابر است.
امروزه پانی‌پت یکی از مراکز کشاورزی هند به شمار می‌رود. سه چهارم از اراضی ناحیۀ پانی‌پت زیر کشت قرار دارد که توسط کانال‌ها و لوله‌کشی از چاه‌ها آبیاری می‌شود. عمده‌ترین محصولات کشاورزی آن
گندم و
برنج است و پس از آن نیشکر و سبزیجات سهم عمده‌ای از تولیدات کشاورزی را به خود اختصاص داده است. محصولات کارخانه‌های وسایل الکتریکی، مواد شیمیایی و تولید شکر، گلیم‌بافی و منسوجات بیشترین سهم را در
داد و ستد صنعتی این ناحیه دارد. همچنین یکی از ۷ پالایشگاه نفت هند در پانی‌پت واقع است.
پانی‌پت از طریق جاده و شبکۀ راه آهن هند با دیگر نقاط ارتباط دارد و دهلی، امبالا و امریتسر را به یکدیگر متصل می‌کند. این شهر در ۱۳۷۹ش/۲۰۰۱م، حدود ۹۸۳‘۳۵۳ تن جمعیت داشته است
و مردم آن به زبان‌های هندی و هارینوی۷ گفت‌وگو می‌کنند.
(۱)
ابوالفضل علامی، آیین اکبری، لکهنو، ۱۸۹۳م.
(۲)
ابوالفضل علامی،
اکبرنامه، به کوشش عبدالرحیم، کلکته، ۱۸۷۹م.
(۳) عبدالقادر بدائونی، منتخب التواریخ، به کوشش احمدعلی صاحب، تهران، ۱۳۸۰ش.
(۴) توزک جهانگیری، به کوشش محمدهاشم، تهران، ۱۳۵۹ش.
(۵) محمدهاشم خافی‌خان نظام‌الملکی، منتخب اللباب، به کوشش کبیرالدین احمد و غلام قادر، کلکته، ۱۸۶۸م.
(۶) امین احمد رازی، هفت اقلیم، به کوشش جواد فاضل، تهران، ۱۳۴۰ش.
(۷) غلامحسین طباطبایی، سیر المتأخرین، لکهنو، چ سنگی.
(۸) محمدکاظم،
عالم‌آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۹ش.
(۹) Asher, C, The New Cambridge History of India, Cambridge, ۱۹۹۲.
(۱۰) Babur, Zahiru’d-din Muhammad, Bābur-Nāma, tr A S Beveridge, New Delhi, ۱۹۷۹.
(۱۱) Bahadur, K P, A History of Indian Civilisation, New Delhi, ۱۹۸۰.
(۱۲) Britannica Atlas, Chicago, ۱۹۹۶.
(۱۳) Brown, P,» Monuments of the Mughul Period «, The Cambridge History of India, New Delhi, ۱۹۸۷, vol IV.
(۱۴) Duff, C M, The Chronology of India History, Delhi, ۱۹۷۲.
(۱۵) EI۲.
(۱۶) Elliot, H M, History of India, London, ۱۹۰۷.
(۱۷) Encarta reference Library, ۲۰۰۴.
(۱۸) Haig, W, The Later Tughluqs, The Cambridge History of India, New Delhi, ۱۹۸۷, vol III.
(۱۹) The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲Y.
(۲۰) Johnson, B L C, Geographical Dictionary of India, Delhi, ۲۰۰۲Y.
(۲۱) Majumdar R C, An Advanced History of india, London, ۱۹۵۸Y.
(۲۲) Malik, Z, The Rrign of Muhammad Shah ۱۷۱۹-۱۷۴۸, Bombay, ۱۹۷۷.
(۲۳) Mukherjee, B N,» Coinage «, A Comprehensive History of India, New Delhi, ۱۹۸۲, vol III.
(۲۴) Panipat, wwwtravelindiamartcom/haryana/panipat.
(۲۵) Panipat-Oil refinery, India, wwwhydrocarbons-technologycom/Projects/panipat.
(۲۶) Rizvi, A B, A History of Sufism in india, New Delhi, ۱۹۸۲-۱۹۸۳.
(۲۷) Sarkar, J,» An Original Account of Ahmad Shah Durrani’s Campaigns in India and the Battle of Panipat «, Islamic Culture, Heydarabad, ۱۹۳۳, vol VII.
(۲۸) Student’s Britannica India, New Delhi, ۲۰۰۰.
(۲۹) Tara Chand, Influence of Islam on Indian Culture, Allahabad, ۱۹۷۶.
(۳۰) Titus, M T, Indian Islam, New Delhi, ۱۹۷۹.
(۳۱) Wheeler, J T, Encyclopedic History of India, New Delhi, ۲۰۰۱.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پانی‌پت»، شماره۵۴۷۱.
