وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّه (لغات‌قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آیه: وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ... و مسئله فَدَک: (وَ آتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ) در این که منظور از
«ذی القربی» در آیه شریفه، همه خویشاوندان است یا خصوص خویشاوندان
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، (زیرا مخاطب در آیه اوست) در میان
مفسّران گفتگوست.
در
احادیث متعددی که بحث آن خواهد آمد می‌خوانیم که این
آیه به ذوی‌القربای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تفسیر شده و حتّی در بعضی از آنها می‌خوانیم که به داستان بخشیدن سرزمین
فَدَک به
فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) نظر دارد.
ولی باید توجه داشت که این گونه تفسیرها مفهوم وسیع آیات را محدود نمی‌کند و در واقع بیان مصداق روشن و واضح آن است.
به موردی از کاربرد
ذَا الْقُرْبی در
قرآن، اشاره می‌شود:
(وَ آتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَ الْمِسْكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ لا تُبَذِّرْ تَبْذيرًا) (و حقِّ خويشاوندان را بپرداز و همچنين حقِّ مستمند و وامانده در راه را؛ و هرگز
اسراف و
تبذیر مكن.)
شیخ طبرسی در
مجمع البیان می‌فرماید:
حق خويشاوندان را كه
خداوند براى ايشان
واجب كرده است، عطا كن. اين معنى از
ابن عباس و حسن است. سدى گويد: مقصود دادن حق خويشاوندان پيامبر است.
خطاب به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در جمله «وَ آت» دلیل بر اختصاص این
حکم به او نیست، زیرا سایر احکامی که در این سلسله آیات وارد شده، مانند نهی از تبذیر و یا مدارای با سائل و مستمند و یا نهی از
بخل و اسراف، همه به صورت خطاب به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ذکر شده، در حالی که می‌دانیم این
احکام جنبه اختصاصی ندارد و مفهوم آن کاملا عام است.
کلمه «ذی القربی» به معنی بستگان و نزدیکان است و این که منظور از آن در اینجا معنی عام است یا خاص، میان مفسران بحث است.
۱-بعضی معتقدند مخاطب، همه
مؤمنان و
مسلمانان هستند و منظور، پرداختن حق خویشاوندان به آنهاست.
۲-بعضی دیگر می‌گویند مخاطب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است و منظور پرداختن حق بستگان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به آنهاست، مانند خمس غنائم و سایر اشیائی که
خمس به آنها تعلق می‌گیرد و به طور کلی حقوقشان در
بیت المال.
لذا در روایات متعددی که از طرف
شیعه و
اهل تسنّن نقل شده می‌خوانیم که به هنگام نزول آیه مورد بحث
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و
فاطمه (علیه‌السّلام) را خواند و سرزمین «
فدک» را به او بخشید.
در حدیثی که از منابع اهل تسنّن از
ابوسعید خدری صحابه معروف پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده می‌خوانیم:
«لَمّٰا نزل قوله تعالی و آت ذا القربی حقَّه اعطی رسول اللّه (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فاطمة فدکا.»؛ هنگامی که آیه
(وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ) نازل شد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سرزمین
فدک را به
فاطمه (علیه‌السّلام) داد.»
از بعضی از روایات استفاده می‌شود که حتّی
امام سجاد (علیه‌السّلام) به هنگام
اسارت در
شام با همین آیه به شامیان استدلال فرمود و گفت: منظور از آیه
(وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ) ماییم که خدا به پیامبرش دستور داده که حق ما ادا شود. (و اینچنین شما شامیان همه این حقوق را ضایع کردید.)
ولی با این همه، همان گونه که در پیش گفتیم این دو
تفسیر با هم منافات ندارد، همه موظفند حق ذی القربی را بپردازند، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هم که رهبر جامعه اسلامی است موظف است به این وظیفه بزرگ الهی عمل کند، در حقیقت
اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از روشنترین مصداق‌های ذی القُربی و شخص پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) از روشنترین افراد مخاطب به این آیه است. به همین دلیل، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حق ذی القربی را که خمس و همچنین «
فدک» و مانند آن بود به آنها بخشید، چرا که گرفتن
زکات که در واقع از اموال عمومی محسوب می‌شد برای آنها ممنوع بود.
•
شریعتمداری، جعفر، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، برگرفته از مقاله «وَ آتِ ذَا الْقُرْبی حَقَّهُ... و مسئله فَدَک»، ج۳، ص۶۱۰-۶۱۲.
