وصف افریقیا (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
وصف افریقیا، تالیف حسن بن محمد الوزان الزیاتی، مشهور به لئون آفریقایی است که توسط عبدالرحمن حمیده از زبان ایتالیایی به
عربی ترجمه شده است. درباره تاریخ جغرافیا منابع کمی وجود دارد و لذا این کتاب از ارزش بالایی برخوردار است و اطلاعاتی را ثبت کرده است که گاه در هیچ منبعی نیامده است.
مطالب کتاب در نه باب تقسیم بندی شده است. به جز باب اول که به کلیاتی درباره
آفریقا و باب آخر که از رودها و
معادن و موجودات این سرزمین پرداخته است، در دیگر ابواب به تناسب، یک یا چند کشور را مورد مطالعه قرار داده است. شیوه نگارشی او بدین گونه است که به ندرت از منابع و مورخین نام می‌برد و تنها به گزارش مطالب مختلف از موضوع مورد بحث پرداخته است.
این اثر به نه باب تقسیم شده که در باب اول از آفریقا به طور کلی و از مناطق و قبایل آن و نیز مکان‌های وحشتناک و
بیماری‌ها و از مردم بدوی سخن می‌گوید. دوم نواحی مراکش و شهرها و
کوه‌ها را وصف می‌کند. سوم به مملکت
فارس اختصاص دارد و شهرها و معادن و کوه‌های آن را شرح می‌دهد. در سه باب بعدی به ترتیب به تلسمان، بجایه و
تونس ، و طرابلس می‌پردازد. باب هفتم به دولت‌های
سودان و هشتم به از
مصر و شهرهای آن و عادات، پوشش و ساکنین
قاهره و امیران این سرزمین سخن گفته است. در باب نهم گزارش مختصری از رودها، حیوانات، ماهی‌ها، پرندگان، معادن و گیاهان موجود آفریقا به دست می‌دهد.
مؤلف در ابتدای کتاب می‌گوید که کتاب خویش را از روی حافظه و پس از ده سال که یک کتاب عربی ندیده، به قلم آورده است. حافظه وی همیشه وفادار نبوده و اگر چه گزارش جغرافیایی او کاملا دقیق است؛ اما مطالب تاریخی و تاریخ‌های آن رضایت بخش نیست. شاید از این رو که منابع لازم را در دسترس نداشته است.
آثار اقامت او در اروپا در کتاب نمایان است؛ زیرا اگر چه مؤلف یک
دانشمند عرب است و مطالب نیز عربی است؛ اما کتاب برای اروپایی‌ها نوشته شده است. شاید مؤلف که به چند زبان آشنایی داشته، توانسته است از مؤلفات کلاسیک جهان و مؤلفات قرون وسطایی اروپا اطلاع پیدا کند و شاید دانشوران ایتالیایی در این باب به او کمک کرده‌اند. قراین نشان می‌دهد که وی آثار بعضی از مورخان لاتینی را نیز خوانده است.
نویسنده از منابع کتاب کمتر نام می‌برد و اگر هم یاد کند، به احتمال قوی از روی حافظه است. از مؤلفان معروف از
مسعودی ، بکری، ادریسی،
ابن خطیب و
ابن بشکوال نام می‌برد. از میان همه مورخان و جغرافی نویسان از مؤلفی به نام
ابن رقیق بیشتر از همه نقل می‌کند. در واقع او طبقه بندی بدیع قبایل عرب و بربر و مقدار زیادی از مطالب مختلف و بلکه طرح عمومی تالیف خود را از لحاظ تاریخی و نژاد نگاری به این شخص مدیون است که متاسفانه هنوز به درستی شناخته نشده است.
ارزش کتاب لئون، به مطالب منقول از دیگران نیست، بلکه به ملاحظات شخصی اوست که قسمت اساسی اثر را تشکیل می‌دهد. وی در تالیف اروپایی خود، سلیقه عربی را حفظ کرده و به رسم مجموعه‌های ادبی که در
زبان عربی رواج دارد، قصه‌های ساختگی نقل می‌کند که نتیجه آن اندرز و عبرت آموزی است. همه کسانی که به تحقیق درباره این کتاب پرداخته‌اند، روش تالیف آن را که در خاتمه آورده تایید می‌کنند. از نکات بارز این اثر آن است که نزدیک به چهارصد نام جغرافیایی را با ملاحظات دقیق و تازه یاد کرده است.
هدف از تالیف کتاب را می‌توان از خاتمه بدست آورد، چنانکه خود گفته است: «به طور کلی این چیزهای جالبی است که من، جووانی لئونی، در همه آفریقا که سراسر آن را گشته‌ام، دیده‌ام و به خاطرم مانده است و روز به روز همه آنچه را با
چشم خویش دیده‌ام و در خور یاد کردن بوده، یادداشت کرده‌ام و آنچه را، از تنگی وقت یا سختی راه، خود ندیده‌ام از مردم
موثق که دیده‌اند، گرفته‌ام. آنگاه بکوشیدم تا این مطالب پراکنده را به صورت کتابی در آورم و آن را در رم به روز دهم ماه مارس ۱۵۲۶ م از میلاد مسیح به پایان بردم».
شفر خاورشناس فرانسوی درباره او چنین می‌نویسد: «مطالبی که لئون آفریقایی در وصف
مغرب می‌آورد، بسیار دقیق است. تحقیقات اخیر صدق گفتار وی را حتی در مواردی که سابقا مورد تردید بود تایید کرده است». ولی این ستایش‌ها مانع از آن نبوده که دانشوران درباره بعضی نکات مربوط به طرز کار وی روش انتقادی داشته باشند. به نظر آماری، خاورشناس ایتالیایی، مطالبی که لئون تقریر کرده، پس از بازگشت وی به
آفریقا جمع آوری شده و او نتوانسته است، متن نهایی را تنقیح کند. او همچنین می‌گوید که لئون آفریقایی تاریخ سیسیل را خوب نمی‌دانسته است. شفر نیز با بسیاری از دیگر دانشوران در این سخن متفق است که لئون همه چیزهایی را که توصیف کرده ندیده و غالبا شاهد عینی حکایات خویش نبوده است. با این همه، باید دانست که وی «آخرین جغرافی شناس معروف این منطقه است». البته در زمینه جغرافیا به عده زیادی مؤلف مغربی بر می‌خوریم، ولی مؤلفات آنها از نقاط معینی سخن دارد و مؤلفات جامع از نوع کتاب لئون آفریقایی به وجود نیامد.
این اثر را عبدالرحمن حمیده، از فرانسوی به عربی ترجمه کرده است. پاورقی‌های کتاب از آ. ایپولار و دو تن دیگر است. علی عبدالواحد نیز مراجعات آن را به انجام رسانده است. شرح، توضیح کلمات، اصطلاحات و نیز آدرس مطالب در پاورقی به خوبی ذکر شده است. در انتهای اثر فهرست مطالب، نقشه‌ها و عکس‌های
حیوانات ذکر شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
