همایون نامه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
همایون نامه، نوشته
حکیم زجاجی، تصحیح
علی پیرنیا می‌باشد.
این منظومه، اثر طبع سراینده‌ای در
سده هفتم در
تبریز است که
شاه نامه را نمونه ذوق و پسند خاطر خود کرد و به پیروی از آن، این دفتر را ساخت. شاعرانی در شمال غربی ایران، در نیمه دوم سده ششم، پیدا شدند که کارشان با شاعران سرزمین ادب پرور
خراسان متفاوت بود. نام دارانی چون
ابو العلای گنجوی،
قوامی گنجوی،
فلکی شروانی،
خاقانی شروانی و
نظامی گنجوی در
آذربایجان از این دسته‌اند و شاید
شعر حکیم زجاجی را که در میانه سده هفتم می‌زیست، دنباله شیوه و حرکت همانان بتوان شمرد. این کتاب با گزارش‌هایی از رویدادهای روزگار
بنی امیه آغاز می‌شود و همه رویدادهای دوران
امویان و
عباسیان و خروج
مغول و سقوط
خلافت بغداد را در بر می‌گیرد. تاریخ سرایش این منظومه دانسته نیست، اما گمان می‌رود که زجاجی در ۶۸ سالگی به پایان سرودن بخشی از اشعار رسیده باشد؛ زیرا وی در دو جا از این تاریخ (میان سال‌های ۶۷۵ تا ۶۸۰) به روشنی سخن می‌گوید. او در دنباله
ستایش صدر الدین زنجانی، از ده سال رنج خود در کار سامان دهی این تاریخ منظوم یاد می‌کند و می‌گوید که این دفتر را به یاد زنجانی پرداخته است به امید اینکه در روزگار پیری از او دست گیری شود.
شاعر بیش از شصت هزار
بیت در
وزن متقارب سروده که در دو مجلد نوشته شده است. اکنون، تنها کتاب دوم آن وجود دارد و جلد نخستش، احوال
حضرت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
غزوات وی و رویدادهای دوران «
خلفای راشدین» را تا خروج بنی امیه در بر داشته است. سراینده، به اندازه‌ای به
شاه نامه فردوسی نزدیک می‌شود و در شعر او زندگی می‌کند که گاه
مصراع یا بیتی را از وی در شعرهای خود می‌گنجاند یا ابیاتی را از او با پس و پیش کردن واژه‌ها، از آن خود می‌کند. خواننده کتاب خود، به هنگام مطالعه منظومه وی در خواهد یافت که سراینده چه پایه و مایه‌ای در طبع آزمایی دارد یا از کتاب ارج مند شاه نامه تا چه اندازه‌ای بهره برده است. تعبیرها، تصویرها، ترکیب‌ها، واژه‌ها و حتی شیوه خاص بیان شاه نامه‌ای وی نیز در همین بررسی آشکار خواهد شد.
حکیم فردوسی شاه کار جاودانه خویش را از نخستین پادشاهان افسانه‌ای، که آبادانی و فرهنگ را به ایران زمین آوردند، آغاز می‌کند و به فرو پاشیدگی دودمان ساسانی پایان می‌بخشد. چنین می‌نماید که حکیم زجاجی کار او را دنبال کرده و منظومه را با گزارش‌هایی از پیدایی
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم آغاز و تا روزگار زندگی خویش دنبال کرده است. باری، در این نسخه، ذکری از چنین مطالبی نیست، بلکه درون مایه آغاز سخن او، پیکار مهلب و جنبش مختار است. بنا بر این، گمان می‌رود که مجلد اول این کتاب نیز وجود داشته باشد. زجاجی از شاهان ایران باستان نیز بر پایه گفتار خودش، «به ضرورت»، سخن می‌گوید؛ سخنی به نشانه علاقه مندی به آن روزگاران و ستایشی از فردوسی.
سروده‌هایی در
نعت پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و پیشوایان مذهبی، در این نسخه فراهم آمده است و شعرهایی نیز در بیشتر جاهای آن به هنگام سرایش داستان‌ها، در ستایش برخی از پهلوانان، امیران، خلفا، سرداران، وزیران و بزرگان دیده می‌شود. علاقه و دوست داری سراینده را به
تشیع، از شعرهای وی در بخش ذکر
فاجعه کربلا و
جنبش مختار و ستایش‌های او در باره
حضرت علی (ع به روشنی می‌توان فهمید، اما قطعه‌هایی ویژه همراه با ستایش نیز به نام
خواجه شمس الدین محمد جوینی و
صدر الدین زنجانی و سپاسی از مهربانی‌ها و کمک‌های آن بزرگواران در این کتاب هست که از حال و روزگار سراینده منظومه حکایت می‌کند. وی هم چنین، از
رنج و
اندوه خود در مرگ زنجانی سخن به میان می‌آورد.
محمد جوینی صاحب
دیوان آقابا خان بود و در ۶۶۱، به فرمان هلاکو به وزارت برگزیده و پس از ۲۹ سال خدمت گزاری به دستگاه امیران مغول، در ۶۸۳ کشته شد. هرچند ستایش‌هایی در باره محمد جوینی در این نسخه وجود دارد، اشارتی به
قتل او در آن یافت نمی‌شود.
سراینده در جای دیگری از کتاب نیز شمس الدین محمد جوینی را می‌ستاید و از بخشش‌ها و بزرگواری او و از زندگی امن و آسوده خود در چرنداب، در سایه توجه و مهر وزیر سپاس گزاری می‌کند. وی در سربندی دیگر به بازگویی احوال خود با مخدوم سعیدش و احترام و اعتبار خود در دستگاه صدر جهان اشاره می‌کند و می‌افزاید که «میر شاعران» یا «ملک الشعرای» دربار او شده و از نعمت و جاهی برخوردار است. روز به روز به خلوت زنجانی نزدیک تر می‌شود تا اینکه به جایگاه مشاوره وی گام می‌نهد و به یکی از خاصانش بدل می‌شود. او از مرگ زنجانی به درد می‌آید و این رویداد را در روزگار
پیری موجب اندوه و رنج می‌شمرد، اما به هر روی، از قتل صدر جهان گفت وگویی در میان نیست. زجاجی هم چنین در این کتاب به ستایش
جمال علی تفرشی می‌پردازد.
درون مایه منظومه‌های زجاجی در باره
تاریخ اسلام، از پایانه روزگار بنی امیه و آستانه رسیدن عباسیان به حکومت آغاز می‌شود. وی در این سروده‌ها از رویدادهایی مانند خروج
مختار ثقفی به خون خواهی
حسین بن علی علیه‌السّلام ، نبردهای
حجاج بن یوسف،
مرگ عبد الملک بن مروان و تاثیرات آن، خروج
زید بن
علی بن
حسین و حاکم شدن
سفاح، نخستین خلیفه عباسی گزارش می‌دهد و ماجراهای روزگار
بنی عباس را تا برافتادن آنان به کوشش هلاکو دنبال می‌کند. عزل و نصب‌ها، کشتن‌ها، جنگ‌های داخلی و خارجی، دوره خلافت افراد، روابط برون مرزی
خلفا و چندی و چونی لشکرکشی مغولان به سوی
عراق، درون مایه بخش دوم این کتاب است. البته سراینده در جایی از این بخش، داستان شاهان ایرانی (ملوک عجم) را از کیومرث که وی را «آدم» می‌خواند تا یزدگرد بن یزدگرد روایت می‌کند و به روی کار آمدن
آل بویه نیز می‌پردازد.
نام شاعر و کتاب، در خود کتاب نیست، اما فردی آگاه به گمان، در سال هزارم هجری این اثر را خوانده و حواشی سودمندی بر آن افزوده است. حاشیه برگ نخست کتاب بر این گواهی می‌دهد که وی روزی لغت «هماورد» را در فرهنگ جهان گیری دیده و شاهدی از شعر زجاجی در آن جا یافته و بعدها بر وی آشکار شده که این اثر را حکیم زجاجی نوشته است.
فرهنگ جهان گیری در میان ۳۸۵ سراینده که شعرشان به شاهد لغت آمده، بیش از سی بار از حکیم زجاجی نام برده و از سروده‌های وی نقل کرده و این یاد و نام، روشن می‌سازد که
میر جمال الدین حسین انجوی شیرازی، نویسنده این
فرهنگ دست کم در آن روزگار (میان سال‌های ۱۰۰۵ و ۱۰۳۲ ق)، بی گمان، به نسخه‌ای از
دیوان زجاجی دست رسی داشته است. نیز آشکار می‌کند که سروده‌های او از اعتباری برخوردار بوده است که در کنار شعرهای
فردوسی،
حافظ،
سعدی و بزرگانی دیگر جای می‌گیرد و سراینده خود، «حکیم» نامیده می‌شود.
به هر روی، مصحح کتاب، درون مایه اثر را با
تاریخ طبری،
تاریخ ابن خلدون،
حبیب السیر و... ، سنجیده است. یادداشت وی در باره کیستی سراینده و ممدوحان وی، تاریخ سروده شدن منظومه و چگونگی بازنویسی این نسخه از آن، اطلاعات فرامتنی سودمندی را در باره همایون نامه دربر دارد. وی، نسخه بدل‌ها را در پانوشت هر یک از صفحات کتاب آورده و نمایه‌ای از جای‌ها و کسان یاد شده در کتاب و سه عکس از نسخه خطی اش در پایان آن گنجانده است. نشستن چند نقطه (...) را در جای مصراع‌هایی از این منظومه بلند، از پی آمدهای ناخوانایی و افتادگی‌های نسخه اصلی باید به شمار آورد.
متن کتاب.
یادداشت مصحح کتاب.
پیرنیا، علی (پاییز ۱۳۷۵)، «اثری نویافته از حکیم زجاجی»، نامه فرهنگستان، شماره هفتم.
حبیبی (افغانی)، عبد الحی (اسفند ۱۳۳۱)، «تاریخ منظوم زجاجی»، یغما، شماره ۵۷.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
