هدایة الحجاج:سفرنامه مکه (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«هدایة الحجاج (
سفرنامه مکه)» اثر محمد رضا طباطبائی تبریزی، به بیان و وصف مناطق مختلفی که نویسنده، در سفر
مکه از آنها گذر نموده پرداخته است. این کتاب در یک جلد و به
زبان فارسی به رشته تحریر درآمده و به همت استاد رسول جعفریان تصحیح گردیده است.
کتاب با مقدمه‌ای از رسول جعفریان آغاز شده است. در این بخش از کتاب مطالب مفیدی درباره نویسنده،
سفرنامه نویسی و اطلاعات مندرج در کتاب بیان شده است. متن کتاب در ضمن سه فصل ارائه شده که نویسنده در دو بخش اول کلیاتی را بیان نموده و در فصل سوم به
سفرنامه پرداخته است.
این
سفرنامه، ترکیبی از گزارشهای روزانه و مباحث موضوعی است و این ویژگی باعث شده است تا بر
سفرنامه‌های دیگر، برتری یابد. بخش گزارشهای روزانه آن نیاز به توضیح ندارد، اما در بخش موضوعی، نویسنده تلاش می‌کند تا آنجا که ممکن است مباحث مربوط به یک موضوع را در ذیل یک عنوان ارائه نموده تا کار استفاده از این اثر را آسان سازد.
از روش نویسنده چنین به دست می‌آید که در تدوین کتاب، از منابع مختلف استفاده کرده و کوشیده است تا کتاب خود را از حالت
سفرنامه‌ای صرف درآورد. بدین معنی که بسیاری از
سفرنامه‌ها صرفا گزارش روزانه مشاهدات است، اما در این
سفرنامه به دلیل آنکه مؤلف درگیر مباحث موضوعی هم بوده و نیز تدوین را در بازگشت انجام داده است، علاوه بر استفاده از مطالب شفاهی، از منابع مکتوب هم استفاده کرده است؛ برای نمونه، زمانی که
استانبول را توصیف می‌کند، آشکار است که از منبع یا منابعی، تاریخ فتح استانبول را به دست آورده و حتی شرحی از ترکیب تاریخی این اسم به دست می‌دهد. وی گاه نام برخی از منابع خود را نیز یاد کرده است که از آن جمله می‌توان به کتابهایی همچون: اخبارالدول، کتابچه استاتستیک، کتابچه نظارت جلیله مالیه مصر،
نورالایضاح ،
روضة الاخبار ، مناسک نووی و سالنامه ولایت
سوریه اشاره نمود.
نثر کتاب بسیار سلیس و روان است. وی به ندرت ادبی می‌نگارد و گاه گاه در وصف برخی مناظر زیبای طبیعت از تعابیر ادبی استفاده می‌کند.
نویسنده، در دو فصل اول کتاب مباحثی مقدماتی راجع به فواید
سفر و آداب آن از کتابهای حدیثی شیعه گردآوری نموده است تا برای خوانندگانی که به مناسبت‌های مختلف، عازم سفر هستند سودمند و مفید واقع گردد. وی، مسافرت را از عواملی می‌داند که بوسیله آن انسان، با مشاهده آثار خلقت و دیدن اقوام و ملل مختلف به درک دیگری از جهان دست یافته و علاوه بر آن، به تجربیاتی آموزنده نیز می‌رسد که برای آینده زندگی او مفید است.
او در فصل دوم کتاب به ذکر
آداب سفر پرداخته و در این باره
احادیثی را ذکر می‌نماید که
امامان معصوم علیه‌السّلام پیروان خود را به التزام به این دستورات سفارش کرده‌اند که انتخاب همسفر خوب، و آغاز نمودن سفر با
صدقه و قرائت
آیه الکرسی و دعاهای ماثور از آن جمله است.
نویسنده، در آغاز فصل سوم کتاب خود، همراهان خود را به صورتی مختصر و گزیده معرفی می‌نماید و با توجه به مقام و منزلت هریک از ایشان، شرح حالی را برای او می‌نویسد.
ایشان در ادامه، به بیان و معرفی راههای مختلفی که برای انجام
مناسک حج برای
حجاج ایرانی می‌توان از آنها استفاده کرد پرداخته و در نهایت، راه
دریا را بهترین آنها معرفی می‌نماید. وی با بیان خطرات مختلفی که در راههای خشکی در کمین حاجیان است، ویژگی آن راه‌ها را نیز برشمرده و در نهایت، راه آبی را ترجیح می‌دهد.
شرایط استفاده از کشتی بخار و آداب زندگی در
جزیرةالعرب ، از دیگر بخشهای این فصل است که نویسنده برای حجاج ایرانی به رشته تحریر درآورده است تا اینکه به مشکل خاصی برخورد ننمایند. او می‌نویسد:
«شخص حاجی بعد از دخول به
عربستان ، خصوص مواقعی که در محل خطر است بهتر آن است که کلاه سیاه ماهوتی و نمدی را ترک نماید. لباس مندرس و چرکین نپوشد.
عمامه یا قینه اختیار کند. کفش ساغری و زیرجامه سبز و قرمز را لباس خود نسازد و مادامی که در میان آن جماعت است با استعمال حنا خود را انگشت نما ننماید».
نحوه محاسبه کرایه از
مکه تا
مدینه ، تهیه بلیت کشتی و مواردی دیگر، از جمله آداب زندگی در سرزمین حجاز است که نویسنده، با دلسوزی فراوان و به جهت حفظ مصالح حجاج آن زمان- نوشته است.
مؤلف، سفر خود را در روز بیست وپنجم
شعبان سال ۱۲۹۶ ق از شهر
تبریز آغاز می‌نماید، و به صورت روزانه، وقایع سفر را می‌نگارد. ایشان در این سفر، مسیر خشکی را می‌پیماید و از راه نخجوان، ایروان، تفلیس، اسلامبول و شهرها و روستاهایی که در امپراطوری
عثمانی و در این مسیر قرار دارند عازم سفر حج می‌گردد، و با توجه به اهمیت هریک از این مناطق، به بیان و توصیف آنها می‌پردازد.
چشمه‌های آب گرم،
حمامها ، مدارس،
مساجد و کلیساها، اوضاع اجتماعی، سرگرمی‌ها، آثار علمی شهر و چاپخانه از جمله مواردی است که نویسنده، در ادامه توضیحات خود از شهر تفلیس آورده است.
ایشان بعد از شهر تفلیس به شهرهای دیگری همچون: اسلامبول، ازمیر، بندر اسکندریه،
قاهره ، اسکله سوئیس (سوئز) و در نهایت به اسکله
جده می‌رسد، که برای هرکدام از این مناطق نیز توصیفی را بیان می‌دارد.
بخش دیگر این فصل، به معرفی جغرافیایی عربستان و خصوصا
مکه مکرمه اختصاص می‌یابد که در آن به مباحث مختلفی چون شرح و وضع
مکه معظمه، اسامی
مکه معظمه، مساحت
بیت الله ،
حجر اسماعیل علیه‌السّلام ، وضع
حجرالاسود اشاره کرده است.
مؤلف در مورد
عرفات اینگونه می‌نویسد:
«از ارکان مناسک و اعمال حج یکی وقوف به عرفات است از ظهر
روز عرفه تا غروب همان روز. عرفات محلی است معروف و محدود از بطن عرنه و ثویه تا ذوالمجاز.... اینجا را عرفات نامیده‌اند به جهت اینکه
جبرئیل ،
حضرت ابراهیم خلیل علیه‌السّلام را به این مکان آورد و گفت: یا ابراهیم اینجا عرفات است، فاعرف مناسکک و اعترف بذنبک».
ارائه اطلاعاتی راجع به زائران، راههای حج، پیشرفت‌های حاصل در کشورهای اروپایی، آگاهی درباره اوزان و مقادیر، کنسولها و سفیر ایران در عثمانی دیگر بخشهای مختلف این کتاب را شامل می‌شود.
بخش پایانی کتاب، به ذکر
مدینه منوره اختصاص دارد که در آن نویسنده، همچون دیگر بخشهای کتاب، طول و عرض جغرافیایی آن را بیان نموده و سپس به آثار تاریخی- اسلامی آن می‌پردازد که از جمله این آثار، روضات مقدسه مدینه منوره است.
نویسنده با نگاشتن وقایعی که در بازگشت اتفاق افتاده است، کتاب خود را به پایان می‌رساند.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
