• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

نورالدین بن نعمت‌الله جزایری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جزایری‌، نورالدین‌، محدّث‌، ادیب‌ و لغوی‌ امامی‌ در قرن‌ دوازدهم است.



نام‌ صحیح‌ وی‌ نورالدین‌ است‌
[۱] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۷۶، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
[۲] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۵.
اما، برخی‌ تذکره‌نویسان‌ به‌ اشتباه‌ نام‌ او را علی‌ و لقبش‌ را نورالدین‌ ذکر کرده‌اند.
[۳] خوانساری‌، ج‌ ۴، ص‌ ۲۵۷.
[۴] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۲۲، ص‌۳۷۰، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵] عمررضا کحّاله‌، معجم‌المؤلفین، ج‌ ۱۳، ص‌ ۳۹۲، دمشق‌ ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ‌ افست‌ بیروت‌.

منشأ این‌ اشتباه‌، خوانساری‌ است‌ که‌ احتمالاً وی‌ را با سیدنورالدین‌ علی‌بن‌ علی‌بن‌ حسین‌بن‌ ابی‌الحسن‌ موسوی‌ عاملی‌ (متوفی‌ ۱۰۶۸) خلط‌ کرده‌ است‌.
[۶] محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۵۹، قم‌ ۱۴۱۸.

نورالدین‌ در ۱۰۸۸ در شوشتر به‌دنیا آمد.
[۷] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۷۷، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
[۸] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۵.

وی‌ بزرگ‌ترین‌ فرزند سید نعمت‌اللّه‌ جزایری‌ ، محدّثِ نام‌ آور شیعی‌، بود.


مقدمات‌ علوم‌ دینی‌ را نزد پدرش‌ آموخت‌، سپس‌ برای‌ ادامه تحصیل‌ به‌ اصفهان‌ رفت‌ و از محضر عالمان‌ آن‌ دیار بهره فراوان‌ برد.
[۹] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۷۶، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.

در اصفهان‌ جزو نزدیکانِ شاه‌حسین‌ صفوی‌ گردید و به‌ فرمان‌ وی‌ کتابهایی‌ نوشت‌.
[۱۰] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۷۷، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
[۱۱] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۶.

نورالدین‌ در کودکی‌ ، در سفری‌ به‌ مشهد مقدّس، با شیخ‌حرِّ عاملی‌، محدّث‌ پرآوازه شیعی‌ (متوفی‌ ۱۱۰۴)، ملاقات‌ و از وی‌ اجازه روایی‌ اخذ کرد.
[۱۲] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۷۶، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
[۱۳] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۷، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.

وی‌ پس‌ از اتمام‌ تحصیلات‌، به‌ شوشتر بازگشت‌ و پس‌ از وفات‌ پدرش‌ عهده‌دار وظایف‌ شرعی‌ و دینی‌ شد
[۱۴] محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۳، قم‌ ۱۴۱۸.
و خیلی‌ زود مرجع‌ و مقتدای‌ عام‌ و خاص‌ گشت‌.
[۱۵] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۶.

حزین‌ لاهیجی‌ (متوفی‌ ۱۱۸۰)، که‌ در همین‌ دوره‌ از شوشتر دیدن‌ کرده‌، نورالدین‌ جزایری‌ را فاضل‌ خوانده‌ و وی‌ را در زمره اعیان‌ و بزرگانِ آن‌ شهر ذکر کرده‌ است‌.
[۱۶] محمدعلی‌ بن‌ ابی‌طالب‌ حزین‌، تاریخ‌ و سفرنامه حزین‌، ج۱، ص‌ ۲۱۵، چاپ‌ علی‌ دوانی‌، تهران‌ ۱۳۷۵ش‌.

نورالدین‌، که‌ روزگاری‌ را صرف‌ تدریس‌ علوم‌ دینی‌ کرده‌ بود،
[۱۷] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷.
به‌ شهرهای‌ ایران‌ و حجاز و عراق‌ سفر و با عالمان‌ و اعیان‌ و بزرگان‌ دیدار کرد.
[۱۸] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۱، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.

به‌ نوشته شوشتری‌،
[۱۹] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۶.
در حمله نادرشاه‌ به‌ شوشتر و کشتار عده‌ای‌ از اهالی‌ آن‌ شهر، جزایری‌ به‌ دیدار نادرشاه‌ رفت‌ و او را به‌سبب‌ ظلم‌ و تعدی‌ در حق‌ مردم‌، نکوهش‌ کرد.
به‌ نظر می‌رسد که‌ این‌ گزارش‌ صحت‌ نداشته‌ باشد، زیرا هیچ‌ یک‌ از مورخان‌ معاصر جزایری‌ از این‌ ملاقات‌ سخنی‌ به‌ میان‌ نیاورده‌اند و تذکره‌نویسان‌ دوره‌های‌ بعد
[۲۰] محمدعلی‌بن‌ صادقعلی‌ کشمیری‌، کتاب‌ نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، ج۱، ص‌ ۲۳۹، قم‌ ۱۳۹۴.
[۲۱] محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۳، قم‌ ۱۴۱۸.
نیز به‌ تکرار سخنان‌ عبداللطیف‌ شوشتری‌ اکتفا کرده‌اند؛ حال‌ آنکه‌ وی‌ در باره خاندان‌ جزایری‌ سخنان‌ مبالغه‌آمیز بسیار گفته‌ است‌.
[۲۲] احمد کسروی‌، کاروند کسروی‌، ج۱، ص‌ ۲۵۷ـ۲۶۲، چاپ‌ یحیی‌ ذکاء، تهران‌ ۱۳۵۲ ش‌.

نورالدین‌ در همین‌ دوره‌ عزلت‌ گزید و از معاشرت‌ با مردم‌ پرهیز کرد.
[۲۳] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷.
[۲۴] محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۴، قم‌ ۱۴۱۸.



وی‌ در شب‌ ششم‌ ذیحجه ۱۱۵۸ در شوشتر درگذشت‌ و، مطابق‌ وصیتش‌، در جوار مسجدجامع‌ به‌ خاک‌ سپرده‌ شد.
آرامگاهش‌ در آن‌ شهر زیارتگاه‌ است‌.
[۲۵] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۱، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
[۲۶] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۸.



نورالدین‌ پنج‌ دختر و هشت‌ پسر داشت‌.
[۲۷] محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۴۲۱، قم‌ ۱۴۱۸.

فرزندان‌ وی‌، به‌ سبب‌ نامِ پدرشان‌، به‌ سادات‌ نوریه‌ مشهور شده‌اند
[۲۸] محمد جزایری‌، شجره مبارکه‌ یا برگی‌ از تاریخ‌ خوزستان‌: در بیان‌ انساب‌ و احوال‌ سادات‌ نوریه‌ (خاندان‌ جزائری) و بزرگان‌ خوزستان‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۲، ج‌۱، اهواز ۱۳۹۷.
اما، جعفر اَعرَجی‌ احتمال‌ داده‌ است‌ که‌ سبب‌ این‌ نامگذاری‌، انتساب‌ آنان‌ به‌ سیدنورالدین‌بن‌ سعداللّه‌ از نوادگان‌ حضرت‌ موسی‌بن‌ جعفر علیهماالسلام‌) باشد،
[۲۹] جعفربن‌ محمد اعرجی‌، مناهل‌ الضرب‌ فی‌ انساب‌ العرب‌، ج۱، ص‌ ۵۰۰، چاپ‌ مهدی‌ رجائی‌، قم‌ ۱۳۷۷ ش‌.
ولی‌ محمد جزایری‌
[۳۰] محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۴۲۱، قم‌ ۱۴۱۸.
این‌ قول‌ را چندان‌ درست‌ نمی‌داند.


مهم‌ترین‌ مشایخ‌ نورالدین‌ جزایری‌ در حدیث‌ عبارت‌ بوده‌اند از:
محمدبن‌ حسن‌ حرّعاملی‌ که‌ در ۱۰۹۸، هنگامی‌ که‌ نورالدین‌ کمتر از ده‌ سال‌ داشت‌، به‌ وی‌ اجازه حدیث‌ داد.
[۳۱] که‌ نورالدین‌ پس‌ از اتمام‌ قرائت‌ اربعین‌ حدیث‌ شیخ‌بهائی‌ در ۱۰۹۹، از او اجازه روایت‌ گرفت‌، محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، قم‌ ۱۴۱۸.
[۳۲] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۷، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
[۳۳] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۷۰، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
[۳۴] محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۵ـ۳۶۶، قم‌ ۱۴۱۸.

سید نعمت‌اللّه‌ جزایری‌ ، علاوه‌ بر دادن‌ اجازه روایت‌، از استادان‌ وی‌ نیز به‌شمار می‌آید،
[۳۵] جعفربن‌ محمد اعرجی‌، مناهل‌ الضرب‌ فی‌ انساب‌ العرب‌، ج۱، ص‌ ۴۹۹، چاپ‌ مهدی‌ رجائی‌، قم‌ ۱۳۷۷ ش‌.
چنانکه‌ سیدنورالدین‌ در نسخه‌ای‌ از مختصر نافع‌ به‌خط‌ خود در ۱۱۰۴، به‌ قرائت‌ کتاب‌ مذکور نزد پدرش‌ اشاره‌ کرده‌ است‌.
[۳۶] محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۶ـ ۳۶۷، قم‌ ۱۴۱۸.

میرمحمدباقر خاتون‌آبادی‌ (متوفی‌ ۱۱۲۷، از عالمان‌ و مدرّسان‌ برجسته اصفهان‌) و میرمحمدصالح‌ خاتون‌آبادی‌ (متوفی‌ ۱۱۲۶، از شاگردان‌ برجسته‌ و داماد علامه‌ مجلسی‌) نیز از استادان‌ نورالدین‌ بودند.
[۳۷] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۱۲۷، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
[۳۸] محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۵، قم‌ ۱۴۱۸.

دیگر استادانِ وی‌ ناشناخته‌اند.
[۳۹] محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۵، قم‌ ۱۴۱۸.



نورالدین‌ شاگردان‌ بسیاری‌ پرورش‌ داد که‌ در کتابهای‌ تراجم‌ به‌شماری‌ از آن‌ها اشاره‌ شده‌ است‌،
[۴۰] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۱۶۳ـ۱۶۹، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
[۴۱] محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۷۸ـ ۴۱۱، قم‌ ۱۴۱۸.
از آن‌ جمله‌اند:
چهار تن‌ از فرزندانش‌ یعنی‌ حسین‌ و مرتضی‌ و رضی‌ و به‌ویژه‌ عبداللّه‌
[۴۲] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۱۷ـ ۱۱۹.
نصراللّه‌ حائری‌، از مشاهیر عالمان‌ کربلا ، که‌ نورالدین‌ در شوال‌ ۱۱۵۴ به‌ وی‌ اجازه حدیث‌ داد
[۴۳] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۱، ص‌ ۲۶۰، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
علی‌بن‌ علی‌ نجار شوشتری‌، از عالمان‌ و پارسایان‌ شوشتر، که‌ سید عبداللّه‌ جزایری‌
[۴۴] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۱۶۴، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌.
از وی‌ بسیار تجلیل‌ کرده‌ است‌؛ و خواجه‌افضل‌بن‌ خواجه‌علی‌ شوشتری‌ (متوفی‌ ۱۱۵۴) که‌، به‌ نوشته عبداللّه‌ جزایری‌،
[۴۵] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۱۶۳ـ۱۶۹، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
در علم‌ موسیقی‌ و تألیف‌ نَغَمات‌ بی‌نظیر بوده‌ است‌.


نورالدین‌ در فقه‌ و حدیث‌ و لغت ، کتابها و رساله‌های‌ متعددی‌ نوشته‌ است‌، از جمله‌: اخلاق‌ سلطانی‌، در شرح‌ و ترجمه فارسی‌ باب‌ طهارت‌ کتاب‌ النخبة فی‌ الحکمة العملیة و الاحکام‌ الشرعیة تألیف‌ فیض‌ کاشانی‌ ، که‌ آن‌ را به‌ فرمان‌ شاه‌حسین‌ صفوی‌ به‌ فارسی‌ ترجمه‌ و شرح‌ کرده‌ است‌
[۴۶] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۷۷، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
[۴۷] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷.
[۴۸] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۱، ص‌ ۳۷۴، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
انشاء الصلوات‌ و التحیات‌ باقتباس‌ آیه ‌النور یا دوازده‌ امام‌ ،
[۴۹] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۲، ص‌ ۳۹۲، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۵۰] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۸، ص‌ ۲۶۹، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
که‌ رساله‌ای‌ مختصر در صلوات‌ بر چهارده‌ معصوم‌ علیهم‌السلام‌ است‌ و عبداللطیف‌ شوشتری‌
[۵۱] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷ـ ۱۰۸.
و محمدعلی‌ کشمیری‌
[۵۲] محمدعلی‌بن‌ صادقعلی‌ کشمیری‌، کتاب‌ نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، ج۱، ص‌۲۴۰ـ۲۴۱، قم‌ ۱۳۹۴.
تمام‌ آن‌ را نقل‌ کرده‌اند؛ تحفة ‌الاولیاء فی‌ ترجمه‌ قصص‌ الانبیاء و المرسلین‌ الموسوم‌ بالنورالمبین‌، که‌ ترجمه‌ای‌ از قصص‌ الانبیاء سیدنعمت‌اللّه‌ جزایری‌ است‌، شامل‌ یک‌ مقدمه‌ و ۳۲ باب‌
[۵۳] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۱۶۴، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
[۵۴] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۳، ص‌ ۴۲۲، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
ترجمه حدیث‌ وصیت‌ هشام‌
[۵۵] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۱، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
[۵۶] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷.
[۵۷] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۴، ص‌ ۱۴۶، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
حلّ بعض‌ الاحادیث‌ المشکلة یا حل‌ الاخبار، در شرح‌ و بیان‌ برخی‌ احادیث‌ مشکل‌
[۵۸] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۱، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
[۵۹] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۷، ص‌ ۶۶، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۰] محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۴۱۳ـ۴۱۴، قم‌ ۱۴۱۸.
الرسالة الطهوریة یا رساله‌ فی‌ احکام‌ الطهارات‌، که‌ آن‌ را به‌ دستور شاه‌حسین‌ صفوی‌ نوشته‌ است‌
[۶۱] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۱، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
[۶۲] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷.
[۶۳] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۱۱، ص‌ ۲۰۸، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
السیفیة، رساله‌ای‌ مختصر در قالب‌ معماست‌ که‌ آن‌ را در پاسخ‌ به‌ الرسالة القوسیة اثر کمال‌الدین‌ اسماعیل‌ اصفهانی‌ (متوفی‌ ۶۳۹)
[۶۴] حاجی‌ خلیفه‌، ج‌ ۱، صستون‌ ۸۸۴.
نگاشته‌ و در پایان‌ کتاب‌ فروق‌ اللغات‌ آورده‌ است‌
[۶۵] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۱۲، ص‌ ۲۹۱، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
کتابی‌ ناتمام‌ در نحو که‌ در آن‌ به‌ تفصیل‌ به‌ مباحث‌ دانش‌ نحو پرداخته‌ است‌.
[۶۶] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌۶۰، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
[۶۷] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۲۴، ص‌ ۸۷، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

سیداحمد حسینی‌ اشکوری‌،
[۶۸] احمد حسینی‌ اشکوری‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ مرکز احیاء میراث‌ اسلامی‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۲۱، قم‌ ۱۳۷۷ ش.
رساله اضداد لغوی‌ را در زمره تألیفات‌ نورالدین‌ بر شمرده‌ است‌.
این‌ رساله‌ به‌ فارسی‌ است‌ و در آن‌ گزیده‌ای‌ از اضداد رضی‌الدین‌ صَغانی‌ (متوفی‌ ۶۵۰) آمده‌ است‌.
این‌ رساله‌ به‌ درخواست‌ نواب‌ مهرعلی‌خان‌ ترجمه‌ و تدوین‌ شده‌ است‌.
البته‌ در بخش‌ پایانی‌ کتاب‌ فروق‌اللغات‌، فصلی‌ مستقل‌ با عنوان‌ اضداد منقول‌ از رضی‌الدین‌ صغانی‌ ملحق‌ شده‌ که‌ به‌ عربی‌ است‌.

۷.۱ - فروق‌اللغات‌فی‌التمییز

کتاب‌ فروق‌اللغات‌فی‌التمییز بین‌مُفادالکلمات، مشهورترین‌ اثر نورالدین‌ جزایری‌، به‌ اختصار به‌ فروق‌ نیز مشهور است‌
[۶۹] عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۱۶۴، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
[۷۰] عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷.
[۷۱] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة: الکواکب‌ المنتشرة ‌فی‌القرن‌الثانی‌ بعدالعشرة‌، ج۱، ص‌ ۷۹۴، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌، تهران‌ ۱۳۷۲ ش‌.
درمشار، ج‌ ۶، ص ستون‌ ۶۲۹، ضبط‌ «فروغ‌» اشتباه‌ است‌).
خوانساری‌
[۷۲] خوانساری‌، ج‌ ۸، ص‌ ۱۵۳.
به‌ اشتباه‌ این‌ کتاب‌ را از تألیفات‌ پدر نورالدین‌ دانسته‌ است‌.
[۷۳] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۱۶، ص‌ ۱۸۷، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

جزایری‌ در این‌ اثر از شیوه ابراهیم‌بن‌ علی‌ کفعمی‌ (متوفی‌ ۹۰۵) در کتاب‌ لُمَعُ البَرْق‌ فی‌ معرفة الفَرْق‌، پیروی‌ کرده‌ است‌.
[۷۴] حسین‌بن‌ محمدتقی‌ نوری‌، خاتمه مستدرک‌ الوسائل‌، ج۲، ص‌ ۱۵۵، قم‌ ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
[۷۵] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة: الکواکب‌ المنتشرة ‌فی‌القرن‌الثانی‌ بعدالعشرة‌، ج۱، ص‌ ۷۹۴، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌، تهران‌ ۱۳۷۲ ش‌.

روش‌ تدوین‌ کتاب‌ فروق‌اللغات‌ الفبایی‌، با رعایت‌ حرف‌ اول‌ واژه‌ها نه‌ ریشه آنهاست‌.
[۷۶] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۶، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.

این‌ کتاب‌ بخش‌ دومی‌ دارد که‌ در آن‌ به‌ صورت‌ موضوعی‌ (نه‌ الفبایی‌) به‌ بعضی‌ از «فروق‌ لغوی‌» اشاره‌ شده‌ است‌ و از این‌ حیث‌ با شیوه نگارش‌ فقه‌اللغه عبدالملک‌ ثعالبی‌ شباهت‌ دارد.
[۷۷] علیرضا ذکاوتی‌ قراگزلو، «طیف‌ معنایی‌: تفاوتهای‌ باریک‌ در معانی‌ کلمات‌»، ج۱، ص‌ ۴۷، نشر دانش‌، سال‌۸، ش‌۲ (بهمن‌ و اسفند ۱۳۶۶).

نورالدین‌ در همین‌ بخش‌
[۷۸] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۲۴۰ـ ۲۵۵، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
به‌ بررسی‌ لغات‌ اضداد و نیز لغاتی‌ که‌ معنای‌ آنها به‌ تبع‌ تغییر حرکاتشان‌ تغییر می‌یابد پرداخته‌ است‌.
[۷۹] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۲۵۵ـ۲۶۲، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.

فروق‌اللغات‌ پیوستی‌ نیز دارد که‌ در آن‌ مطالب‌ گوناگونی‌ در ادبیات‌ و لغت مطرح‌ شده‌ است‌، مانند چند خطبه‌ و لغز و قطعه‌ای‌ ادبی‌ که‌ به‌ شیوه مقامات‌ نگاشته‌ شده‌ است‌.
[۸۰] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۳۰۸ـ۳۱۲، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.

این‌ مطالب‌ موضوعات‌ مختلفی‌ دارند، از جمله‌ برانگیختن‌ مردم‌ برای‌ جهاد با افغانها هم‌زمان‌ با ورود طهماسب‌ دوم‌ صفوی‌ به‌ اصفهان‌ و شکست‌ اشرف‌ افغان‌ از سپاه‌ طهماسبقلی‌ (نادرشاه‌) در جمادی‌الاولی‌ ۱۱۴۲).
[۸۱] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۳۱۸ـ۳۲۱، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.


۷.۱.۱ - مقدمه

نورالدین‌ جزایری‌ در مقدمه این‌ کتاب‌،
[۸۲] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۴ـ ۱۵، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
با بیان‌ وجود تفاوت‌ میان‌ واژه‌های‌ مترادف‌ در زبان‌ عربی‌ ، نظر قائلان‌ به‌ ترادف‌ را نقد کرده‌ است‌.
سخنان‌ و دلایل‌ جزایری‌ در این‌ زمینه‌، یادآور سخنان‌ لغوی‌ مشهور، ابوهلال‌ عسکری‌، در مقدمه کتاب‌ الفروق‌ اللغویة
[۸۳] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌۱۰ـ۱۶، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
است‌.
جزایری‌ همچنین‌ در مقدمه این‌ کتاب‌
[۸۴] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۵، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
سبب‌ تألیف‌ آن‌ را فقدان‌ کتابهایی‌ مدون‌ در این‌ زمینه‌ معرفی‌ کرده‌ است‌.
این‌ سخن‌، باتوجه‌ به‌ کتابهای‌ معتبری‌ که‌ در این‌ زمینه‌ نوشته‌ شده‌ (از جمله‌ الالفاظ ‌المترادفة ابوالحسن‌ علی‌بن‌ عیسی‌ رمّانی‌، و ما اختلفت‌ الفاظه‌ واتفقت‌ معانیه‌ اَصمعی‌ و کتاب‌ الفرق‌ ثابت‌بن‌ ابی‌ثابت‌) چندان‌ توجیه‌پذیر نیست‌.

۷.۱.۲ - روش نگارش

روش‌ جزایری‌ در نگارش‌ کتاب‌ فروق‌اللغات‌ ــ که‌ خود از آن‌ به‌ قانون‌ تعبیر کرده‌
[۸۵] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۶، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
به‌ وضوح‌ متأثر از روشهای‌ معمول‌ در فقه‌ است‌.
بدین‌ترتیب‌ که‌ پس‌ از ذکر تفاوتهای‌ میان‌ واژه‌ها، به‌ کتاب‌ ، سنّت‌ یا کاربردهای‌ زبانی‌ استناد کرده‌، چنانکه‌ به‌ آرا و اصطلاحات‌ فقیهان‌ نیز توجه‌ کامل‌ داشته‌ است‌.
خصلت‌ و گرایش‌ حدیثی‌ وی‌ در سراسر کتاب‌ آشکار است‌.
[۸۶] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۹، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
[۸۷] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۲۳، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
[۸۸] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۳۵، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
[۸۹] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۳۹، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
[۹۰] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌۱۹۱، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.

در کتاب‌ فروق‌اللغات‌، برای‌ بیان‌ فروق‌لغوی‌، به‌ کتب‌ ادعیه مأثور، از جمله‌ صحیفه سجادیه‌ ، نیز استناد شده‌ است‌.
[۹۱] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌۳۵، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
[۹۲] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌۱۲۷، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
[۹۳] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۳۸، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
[۹۴] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌۱۹۶، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
[۹۵] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۲۱۸، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.


۷.۱.۳ - منابع تالیف

جزایری‌ در این‌ کتاب‌، علاوه‌ بر کتابها و مجموعه‌های‌ حدیثی‌، از کتابهای‌ تفسیر و آثار مفسرانی‌ چون‌ زمخشری‌ ، بیضاوی‌ و به‌ ویژه‌ طبرسی‌ ، بهره فراوان‌ برده‌ است‌.
همچنین‌ به‌ پاره‌ای‌ کتابهای‌ لغت و ادب‌ ، مانند دُرّة الغَوّاصِ حریری‌،
[۹۶] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۵۳، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
[۹۷] ۷۳، نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
[۹۸] ۹۶، نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
قاموس‌اللغه ‌فیروزآبادی‌
[۹۹] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۲۲، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
و اَدَبُ الکاتبِ ابن‌قتیبه‌ ،
[۱۰۰] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۵۳، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
[۱۰۱] ۱۲۴، نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
استناد کرده‌ است‌.
هانری‌ لامنس‌ ، شرق‌شناس‌ بلژیکی‌ (متوفی‌ ۱۳۱۶ ش‌/ ۱۹۳۷)، در ۱۳۰۶/ ۱۸۸۹ کتابی‌ با عنوان‌ فرائد اللغة‌ فی‌الفروق‌ منتشر کرده‌ که‌ در نگارش‌ آن‌ از کتاب‌ فروق‌ نورالدین‌ جزایری‌ بهره‌ برده‌ است‌.
[۱۰۲] فردینان‌ توتل‌، «الاب‌ هنری‌ لامنس‌: ۱۸۶۲ـ۱۹۳۷»، ج۱، ص‌ ۱۶۳، المشرق‌، سال‌ ۳۵ (نیسان‌ ـ حزیران‌ ۱۹۳۷).

ظاهراً لامنس‌ بخش‌ اعظم‌ کتاب‌ جزایری‌ را در کتاب‌ خود عیناً درج‌ کرده‌
[۱۰۳] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۰۴] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۸،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۰۵] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۲۰،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۰۶] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۳۲،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۰۷] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۷۶،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۰۸] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱۰۹،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۰۹] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱۳۴،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۱۰] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱۴۷،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۱۱] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱۷۴،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۱۲] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۲۱۸،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۱۳] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۳۴۱،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۱۴] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۴۳۱،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
و در موارد بسیاری‌ نیز به‌ کتاب‌ جزایری‌ اشاره‌ کرده‌ است‌.
[۱۱۵] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۷ـ ۸،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۱۶] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۳۹،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۱۷] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۴۲،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۱۸] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۵۳،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۱۹] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۶۸،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۲۰] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱۱۲،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۲۱] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱۷۰،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۲۲] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۲۰۹،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
[۱۲۳] هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۲۴۸،) قاهره‌) ۱۹۹۹.

علاوه‌ بر این‌، اوگوست‌ هافنر با همکاری‌ لویس‌ شیخو، در ۱۳۳۲/۱۳۷۵ مجموعه‌ رساله‌هایی‌ را در لغت‌ عربی‌ با عنوانِ البلغة‌ فی‌ شذور اللغة منتشر کرده‌اند که‌ رسالة فی‌ المؤنّثات‌ السماعیة ‌نورالدین‌ جزایری‌ از جمله آنهاست‌
[۱۲۴] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، رساله فی‌ المؤنّثات‌ السماعیة، ج۱، ص‌ ۱۵۴ـ ۱۵۸، در البلغة‌ فی‌ شذوراللغة، چاپ‌ اوگوست‌ هافنر و لویس‌ شیخو، بیروت‌ ۱۹۱۴.
(نام‌ نورالدین‌ در آن‌ به‌ غلط‌ نورالدین‌ محمدبن‌ نعمه ‌اللّه‌ درج‌ شده‌ است‌).
این‌ رساله‌، چنانکه‌ گردآوردندگان‌ کتاب‌
[۱۲۵] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، رساله فی‌ المؤنّثات‌ السماعیة، ج۱، ص‌ ۱۵۴، در البلغة‌ فی‌ شذوراللغة، چاپ‌ اوگوست‌ هافنر و لویس‌ شیخو، بیروت‌ ۱۹۱۴.
اشاره‌ کرده‌اند، بخشی‌ از کتاب‌ فروق‌اللغات است‌.

۷.۱.۴ - چاپ کتاب

فروق‌اللغات‌ نخستین‌بار در ۱۲۷۴ به‌ گونه‌ای‌ ناقص‌، همراه‌ با کتابهای‌ السّامی‌ فی‌الاسامی میدانی‌، سرّالادب‌ فی‌ مجاری‌ لغه (کلام‌) العربِ ثعالبی‌ و شرح‌ قصیده‌ کعب‌بن‌ زهیر به‌ چاپ‌ رسید.
[۱۲۶] محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۱۶، ص‌ ۱۸۷، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۲۷] یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیة‌ و المعربـّة‌، ج‌ ۱، صستون‌ ۶۹۶، قاهره‌ ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
[۱۲۸] یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیة‌ و المعربـّة‌، ج‌ ۲، صستون‌ ۱۸۲۵، قاهره‌ ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.

سپس‌ در ۱۳۸۰، با تحقیق‌ و مقابله اسداللّه‌ اسماعیلیان‌ و بر اساس‌ دو نسخه خطی‌ و نیز نسخه چاپ‌ شده‌، در تهران‌ چاپ‌ شد.
[۱۲۹] خانبابا مشار، مؤلّفین‌ کتب‌ چاپی‌ فارسی‌ و عربی، ج‌ ۶، صستون‌ ۶۲۹ـ۶۳۰، تهران‌ ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش‌.
[۱۳۰] محمدعلی‌ مهدوی‌، «در باره کتاب‌ فروق‌ اللغات‌»، ج۱، ص‌ ۸۸، نشر دانش‌، سال‌۸، ش‌۴ (خرداد و تیر ۱۳۶۷).

سرانجام‌، این‌ کتاب‌ به‌ کوشش‌ محمد رضوان‌الدایه‌، از سوی‌ رایزن‌ فرهنگی‌ ایران‌ در دمشق‌ ، منتشر گردید.
چاپی‌ هم‌ از این‌ کتاب‌ به‌ همراه‌ کتاب‌ ابوهلال‌ عسکری‌، تحت‌ عنوان‌ معجم‌الفروق‌ اللغوّیة در ایران‌ ( قم‌ ۱۴۱۲) صورت‌ گرفته‌ است‌.
گفتنی‌ است‌ که‌ ظاهراً در نسخه خطی‌، در پایان‌ امثال‌ منظوم‌،
[۱۳۱] نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۳۰۱ـ۳۰۲، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
افتادگی‌ وجود دارد که‌ مصحح‌ به‌ آن‌ اشاره‌ نکرده‌؛ اما، در چاپ‌ نجف‌ ابیات‌ منظومه‌ تا پایان‌ ذکر شده‌ و پس‌ از آن‌، فصل‌ قطعات‌ منثور آمده‌ است‌.
ضمناً، چاپهای‌ این‌ کتاب‌ در تهران‌ و نجف‌ و دمشق‌، در ترتیب‌ مطالب‌ اختلافات‌ فراوانی‌ دارند.
[۱۳۲] محمدعلی‌ مهدوی‌، «در باره کتاب‌ فروق‌ اللغات‌»، ج۱، ص‌ ۸۸، نشر دانش‌، سال‌۸، ش‌۴ (خرداد و تیر ۱۳۶۷).



(۱) محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲) محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة: الکواکب‌ المنتشرة ‌فی‌القرن‌الثانی‌ بعدالعشرة‌، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌، تهران‌ ۱۳۷۲ ش‌.
(۳) جعفربن‌ محمد اعرجی‌، مناهل‌ الضرب‌ فی‌ انساب‌ العرب‌، چاپ‌ مهدی‌ رجائی‌، قم‌ ۱۳۷۷ ش‌.
(۴) فردینان‌ توتل‌، «الاب‌ هنری‌ لامنس‌: ۱۸۶۲ـ۱۹۳۷»، المشرق‌، سال‌ ۳۵ (نیسان‌ ـ حزیران‌ ۱۹۳۷).
(۵) عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
(۶) عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌.
(۷) محمد جزایری‌، شجره مبارکه‌ یا برگی‌ از تاریخ‌ خوزستان‌: در بیان‌ انساب‌ و احوال‌ سادات‌ نوریه‌ (خاندان‌ جزائری) و بزرگان‌ خوزستان‌، ج‌۱، اهواز ۱۳۹۷.
(۸) محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، قم‌ ۱۴۱۸.
(۹) نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، رساله فی‌ المؤنّثات‌ السماعیة، در البلغة‌ فی‌ شذوراللغة، چاپ‌ اوگوست‌ هافنر و لویس‌ شیخو، بیروت‌ ۱۹۱۴.
(۱۰) نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
(۱۱) حاجی‌ خلیفه‌.
(۱۲) محمدعلی‌ بن‌ ابی‌طالب‌ حزین‌، تاریخ‌ و سفرنامه حزین‌، چاپ‌ علی‌ دوانی‌، تهران‌ ۱۳۷۵ش‌.
(۱۳) احمد حسینی‌ اشکوری‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ مرکز احیاء میراث‌ اسلامی‌، قم‌ ۱۳۷۷ ش.
(۱۴) خوانساری‌.
(۱۵) علیرضا ذکاوتی‌ قراگزلو، «طیف‌ معنایی‌: تفاوتهای‌ باریک‌ در معانی‌ کلمات‌»، نشر دانش‌، سال‌۸، ش‌۲ (بهمن‌ و اسفند ۱۳۶۶).
(۱۶) یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیة‌ و المعربـّة‌، قاهره‌ ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
(۱۷) عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌.
(۱۸) و، ذیل‌التحفة، چاپ‌ صمد موحد، تهران‌ ۱۳۶۳ ش‌.
(۱۹) حسن‌بن‌ عبداللّه‌ عسکری‌، الفروق‌ اللغویة، قاهره‌ ۱۳۵۳، چاپ‌ افست‌ قم‌.
(۲۰) عمررضا کحّاله‌، معجم‌المؤلفین، دمشق‌ ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ‌ افست‌ بیروت‌.
(۲۱) احمد کسروی‌، کاروند کسروی‌، چاپ‌ یحیی‌ ذکاء، تهران‌ ۱۳۵۲ ش‌.
(۲۲) محمدعلی‌بن‌ صادقعلی‌ کشمیری‌، کتاب‌ نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، قم‌ ۱۳۹۴.
(۲۳) هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
(۲۴) خانبابا مشار، مؤلّفین‌ کتب‌ چاپی‌ فارسی‌ و عربی، تهران‌ ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش‌.
(۲۵) محمدعلی‌ مهدوی‌، «در باره کتاب‌ فروق‌ اللغات‌»، نشر دانش‌، سال‌۸، ش‌۴ (خرداد و تیر ۱۳۶۷).
(۲۶) حسین‌بن‌ محمدتقی‌ نوری‌، خاتمه مستدرک‌ الوسائل‌، قم‌ ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰؛


۱. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۷۶، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
۲. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۵.
۳. خوانساری‌، ج‌ ۴، ص‌ ۲۵۷.
۴. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۲۲، ص‌۳۷۰، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵. عمررضا کحّاله‌، معجم‌المؤلفین، ج‌ ۱۳، ص‌ ۳۹۲، دمشق‌ ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ‌ افست‌ بیروت‌.
۶. محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۵۹، قم‌ ۱۴۱۸.
۷. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۷۷، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
۸. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۵.
۹. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۷۶، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
۱۰. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۷۷، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
۱۱. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۶.
۱۲. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۷۶، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
۱۳. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۷، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
۱۴. محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۳، قم‌ ۱۴۱۸.
۱۵. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۶.
۱۶. محمدعلی‌ بن‌ ابی‌طالب‌ حزین‌، تاریخ‌ و سفرنامه حزین‌، ج۱، ص‌ ۲۱۵، چاپ‌ علی‌ دوانی‌، تهران‌ ۱۳۷۵ش‌.
۱۷. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷.
۱۸. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۱، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
۱۹. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۶.
۲۰. محمدعلی‌بن‌ صادقعلی‌ کشمیری‌، کتاب‌ نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، ج۱، ص‌ ۲۳۹، قم‌ ۱۳۹۴.
۲۱. محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۳، قم‌ ۱۴۱۸.
۲۲. احمد کسروی‌، کاروند کسروی‌، ج۱، ص‌ ۲۵۷ـ۲۶۲، چاپ‌ یحیی‌ ذکاء، تهران‌ ۱۳۵۲ ش‌.
۲۳. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷.
۲۴. محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۴، قم‌ ۱۴۱۸.
۲۵. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۱، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
۲۶. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۸.
۲۷. محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۴۲۱، قم‌ ۱۴۱۸.
۲۸. محمد جزایری‌، شجره مبارکه‌ یا برگی‌ از تاریخ‌ خوزستان‌: در بیان‌ انساب‌ و احوال‌ سادات‌ نوریه‌ (خاندان‌ جزائری) و بزرگان‌ خوزستان‌، ج‌ ۱، ص‌ ۲۲، ج‌۱، اهواز ۱۳۹۷.
۲۹. جعفربن‌ محمد اعرجی‌، مناهل‌ الضرب‌ فی‌ انساب‌ العرب‌، ج۱، ص‌ ۵۰۰، چاپ‌ مهدی‌ رجائی‌، قم‌ ۱۳۷۷ ش‌.
۳۰. محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۴۲۱، قم‌ ۱۴۱۸.
۳۱. که‌ نورالدین‌ پس‌ از اتمام‌ قرائت‌ اربعین‌ حدیث‌ شیخ‌بهائی‌ در ۱۰۹۹، از او اجازه روایت‌ گرفت‌، محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، قم‌ ۱۴۱۸.
۳۲. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۷، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
۳۳. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۷۰، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
۳۴. محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۵ـ۳۶۶، قم‌ ۱۴۱۸.
۳۵. جعفربن‌ محمد اعرجی‌، مناهل‌ الضرب‌ فی‌ انساب‌ العرب‌، ج۱، ص‌ ۴۹۹، چاپ‌ مهدی‌ رجائی‌، قم‌ ۱۳۷۷ ش‌.
۳۶. محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۶ـ ۳۶۷، قم‌ ۱۴۱۸.
۳۷. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۱۲۷، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
۳۸. محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۵، قم‌ ۱۴۱۸.
۳۹. محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۶۵، قم‌ ۱۴۱۸.
۴۰. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۱۶۳ـ۱۶۹، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
۴۱. محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۳۷۸ـ ۴۱۱، قم‌ ۱۴۱۸.
۴۲. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۱۷ـ ۱۱۹.
۴۳. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۱، ص‌ ۲۶۰، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴۴. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۱۶۴، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌.
۴۵. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۱۶۳ـ۱۶۹، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
۴۶. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۷۷، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
۴۷. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷.
۴۸. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۱، ص‌ ۳۷۴، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴۹. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۲، ص‌ ۳۹۲، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵۰. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۸، ص‌ ۲۶۹، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵۱. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷ـ ۱۰۸.
۵۲. محمدعلی‌بن‌ صادقعلی‌ کشمیری‌، کتاب‌ نجوم‌ السماء فی‌ تراجم‌ العلماء، ج۱، ص‌۲۴۰ـ۲۴۱، قم‌ ۱۳۹۴.
۵۳. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۱۶۴، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
۵۴. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۳، ص‌ ۴۲۲، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵۵. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۱، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
۵۶. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷.
۵۷. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۴، ص‌ ۱۴۶، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵۸. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۱، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
۵۹. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۷، ص‌ ۶۶، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۰. محمد جزایری‌، نابغه فقه‌ و حدیث‌: سیدنعمت‌اللّه‌ جزائری‌، ج۱، ص‌ ۴۱۳ـ۴۱۴، قم‌ ۱۴۱۸.
۶۱. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌ ۶۱، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
۶۲. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷.
۶۳. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۱۱، ص‌ ۲۰۸، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۴. حاجی‌ خلیفه‌، ج‌ ۱، صستون‌ ۸۸۴.
۶۵. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۱۲، ص‌ ۲۹۱، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۶. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، الاجازة‌ الکبیرة، ج۱، ص‌۶۰، چاپ‌ محمد سمامی‌ حائری‌، قم‌ ۱۴۰۹.
۶۷. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۲۴، ص‌ ۸۷، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۶۸. احمد حسینی‌ اشکوری‌، فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ مرکز احیاء میراث‌ اسلامی‌، ج‌ ۱، ص‌ ۳۲۱، قم‌ ۱۳۷۷ ش.
۶۹. عبداللّه‌بن‌ نورالدین‌ جزایری‌، کتاب‌ تذکره شوشتر، ج۱، ص‌ ۱۶۴، اهواز: کتابفروشی‌ صافی‌،.
۷۰. عبداللطیف‌بن‌ ابیطالب‌ شوشتری‌، تحفة ‌العالم‌، ج۱، ص‌ ۱۰۷.
۷۱. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة: الکواکب‌ المنتشرة ‌فی‌القرن‌الثانی‌ بعدالعشرة‌، ج۱، ص‌ ۷۹۴، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌، تهران‌ ۱۳۷۲ ش‌.
۷۲. خوانساری‌، ج‌ ۸، ص‌ ۱۵۳.
۷۳. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۱۶، ص‌ ۱۸۷، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۷۴. حسین‌بن‌ محمدتقی‌ نوری‌، خاتمه مستدرک‌ الوسائل‌، ج۲، ص‌ ۱۵۵، قم‌ ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
۷۵. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، طبقات‌ اعلام‌ الشیعة: الکواکب‌ المنتشرة ‌فی‌القرن‌الثانی‌ بعدالعشرة‌، ج۱، ص‌ ۷۹۴، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌، تهران‌ ۱۳۷۲ ش‌.
۷۶. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۶، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۷۷. علیرضا ذکاوتی‌ قراگزلو، «طیف‌ معنایی‌: تفاوتهای‌ باریک‌ در معانی‌ کلمات‌»، ج۱، ص‌ ۴۷، نشر دانش‌، سال‌۸، ش‌۲ (بهمن‌ و اسفند ۱۳۶۶).
۷۸. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۲۴۰ـ ۲۵۵، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۷۹. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۲۵۵ـ۲۶۲، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۸۰. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۳۰۸ـ۳۱۲، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۸۱. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۳۱۸ـ۳۲۱، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۸۲. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۴ـ ۱۵، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۸۳. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌۱۰ـ۱۶، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۸۴. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۵، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۸۵. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۶، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۸۶. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۹، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۸۷. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۲۳، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۸۸. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۳۵، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۸۹. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۳۹، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۹۰. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌۱۹۱، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۹۱. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌۳۵، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۹۲. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌۱۲۷، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۹۳. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۳۸، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۹۴. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌۱۹۶، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۹۵. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۲۱۸، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۹۶. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۵۳، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۹۷. ۷۳، نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۹۸. ۹۶، نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۹۹. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۱۲۲، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۱۰۰. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۵۳، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۱۰۱. ۱۲۴، نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۱۰۲. فردینان‌ توتل‌، «الاب‌ هنری‌ لامنس‌: ۱۸۶۲ـ۱۹۳۷»، ج۱، ص‌ ۱۶۳، المشرق‌، سال‌ ۳۵ (نیسان‌ ـ حزیران‌ ۱۹۳۷).
۱۰۳. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۰۴. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۸،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۰۵. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۲۰،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۰۶. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۳۲،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۰۷. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۷۶،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۰۸. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱۰۹،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۰۹. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱۳۴،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۱۰. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱۴۷،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۱۱. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱۷۴،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۱۲. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۲۱۸،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۱۳. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۳۴۱،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۱۴. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۴۳۱،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۱۵. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۷ـ ۸،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۱۶. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۳۹،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۱۷. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۴۲،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۱۸. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۵۳،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۱۹. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۶۸،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۲۰. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱۱۲،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۲۱. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۱۷۰،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۲۲. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۲۰۹،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۲۳. هانری‌ لامنس‌، فرائد اللغة فی‌الفروق‌، ج۱، ص‌ ۲۴۸،) قاهره‌) ۱۹۹۹.
۱۲۴. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، رساله فی‌ المؤنّثات‌ السماعیة، ج۱، ص‌ ۱۵۴ـ ۱۵۸، در البلغة‌ فی‌ شذوراللغة، چاپ‌ اوگوست‌ هافنر و لویس‌ شیخو، بیروت‌ ۱۹۱۴.
۱۲۵. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، رساله فی‌ المؤنّثات‌ السماعیة، ج۱، ص‌ ۱۵۴، در البلغة‌ فی‌ شذوراللغة، چاپ‌ اوگوست‌ هافنر و لویس‌ شیخو، بیروت‌ ۱۹۱۴.
۱۲۶. محمدمحسن‌ آقابزرگ‌ طهرانی‌، الذریعة‌ الی‌ تصانیف‌الشیعة، ج‌ ۱۶، ص‌ ۱۸۷، چاپ‌ علی‌نقی‌ منزوی‌ و احمد منزوی‌، بیروت‌ ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱۲۷. یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیة‌ و المعربـّة‌، ج‌ ۱، صستون‌ ۶۹۶، قاهره‌ ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
۱۲۸. یوسف‌ الیان‌ سرکیس‌، معجم‌ المطبوعات‌ العربیة‌ و المعربـّة‌، ج‌ ۲، صستون‌ ۱۸۲۵، قاهره‌ ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ‌ افست‌ قم‌ ۱۴۱۰.
۱۲۹. خانبابا مشار، مؤلّفین‌ کتب‌ چاپی‌ فارسی‌ و عربی، ج‌ ۶، صستون‌ ۶۲۹ـ۶۳۰، تهران‌ ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ ش‌.
۱۳۰. محمدعلی‌ مهدوی‌، «در باره کتاب‌ فروق‌ اللغات‌»، ج۱، ص‌ ۸۸، نشر دانش‌، سال‌۸، ش‌۴ (خرداد و تیر ۱۳۶۷).
۱۳۱. نورالدین‌بن‌ نعمة ‌اللّه‌ جزایری‌، فروق‌ اللغات‌ فی‌ التمییز بین‌ مفاد الکلمات‌، ج۱، ص‌ ۳۰۱ـ۳۰۲، چاپ‌ محمد رضوان‌ الدایه‌، تهران‌ ۱۳۷۵ ش‌.
۱۳۲. محمدعلی‌ مهدوی‌، «در باره کتاب‌ فروق‌ اللغات‌»، ج۱، ص‌ ۸۸، نشر دانش‌، سال‌۸، ش‌۴ (خرداد و تیر ۱۳۶۷).



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «نورالدین جزایری»، شماره۴۶۵۱.    




جعبه ابزار