نهج البلاغه در کلام رجال شیعه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف

---

‌در امثال و حکم عربی شهرت دارد که کلام الملوک، ملوک الکلام، این سخنی به غایت حکیمانه است، نهج البلاغه مولا امیرالمؤمنین - علیه‌السّلام - که الحق اخ القرآن نام گرفته نیز مصداق عالی این سخن حکمت آمیز است، زیرا از زبان و قلم بزرگ مردی تراویده که در جهان سخنوری یگانه بوده کلامش سرآمد کلام هاست از همین روی درباره این اثر جاودانه گفته‌اند فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق.

---

آری، امام مؤمنان در عرصه سخنوری گوی سبقت از همگان ربوده و توسن بلاغت را در میدان فصاحت بی مهابا تازانده و هیچ کسی یارای هماوردی با او را ندارد، و نه تنها هم کیشان امام متقین بر بی رقیبی وی اذعان دارند، بلکه سخنوران غیر مسلمان هم بر این امر گواهند، و جز این نیست که کلام امام علی - علیه‌السّلام - مؤید از جانب حق است و از زبان و قلمی تراویده که در شهر علم نبی -صلی الله علیه و آله - بوده است.
خوش تر آن باشد که سر دلبران
گفته آید در حدیث دیگران

---

در ابتدا جهت تیمن به ذکر بیاناتی از بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی -رحمة‌الله‌علیه - می‌پردازیم:
ما مفتخریم که کتاب نهج البلاغه که بعد از قرآن ، بزرگترین دستور زندگی مادی و معنوی و بالاترین کتاب رهایی بخش بشر است و دستورات معنوی و حکومتی آن بالاترین راه نجات است، از امام معصوم ماست.
و در پیام دیگری آن را شفای دردهای فردی و اجتماعی دانسته و آن را اقیانوسی معرفی می‌نماید که هر دانشمندی در آن فرو رود غرق می‌شود.

---

سخنوران و دانشی مردان عرب به حکم همزبانی اولین کسانی‌اند که حلاوت این اثر ماندنی را چشیده‌اند:
سیدرضی که خود همت به جمع آوری این اثر سترگ گماشته و با نهج البلاغه جاودانه شده و همچون قطره‌ای که خود دریا شده می‌نویسد:
جویندگان و سود برندگان از آن زیاد است و این به دلیل گران سنگی و قدر و منزلت این کتاب در فراهم داشتن شگفتی‌های سخن وری و زبان آوری اوست.

۳.۱ - عبدالحمید کاتب

عبدالحمید کاتب از سخنوران بزرگ عرب در عهد مروان ، چشمه جوشا مکتب ادبی خود و سبب نویسندگی اش را حفظ خطبه‌هایی چند از نهج البلاغه می‌داند.
هفتاد خطبه از خطبه‌های علی - علیه‌السّلام - را حفظ کردم و پس از آن ذهنم جوشید که جوشید».و چون از فصاحت و بلاغت سخنان او پرسیدند پاسخ می‌دهد که حفظ کلمات علی سبب فصاحت و بلاغت سخنانم شده است.
در همین راستا باز هم سیدرضی می‌نویسد:
بعد از قرآن و بیانات پیامبر اکرم -صلی الله علیه و آله - هر کلام و خطبه و مقاله‌ای را که خواندم و شنیدم توانستم با آن رقابت کنم و بهتر از ان یا همانندش را بگویم مگر کلمات امیرالمؤمنین علی -علیه السلام - را که هرچه کوشیدم توانایی رقابت با آن را در خود نیافتم.

۳.۲ - مدح ابن ابی الحدید

ابن ابی الحدید که عالم سنی مذهب منصفی است و شرح بزرگش بر نهج البلاغه شهرت جهانی دارد سخنان مولا را برتر از کلام مخلوق و کمتر از کلام الهی دانسته و می‌گوید اگر چه یاران پیامبر -صلی الله علیه و آله - از فصیحان بودند ولی علی - علیه‌السّلام - از همه آنها افصح بود.
همگان دو هنر خطابه و نویسندگی را از وی فرا گرفته‌اند، و به همین دلیل است که یک دهم بلکه یک بیستم آنچه را که مردمان از سخنان علی - علیه‌السّلام - گردآوری کرده و حفظ کرده‌اند در مورد سخنان هیچ یک از صحابه رسول الله -صلی الله علیه و آله - انجام نداده‌اند با این که در میان آنان نیز فصحای بزرگی وجود داشته‌اند.
و سپس کلام امام - علیه‌السّلام - را برتر از کلام حکیمانی چون افلاطون ، ارسطو و سقراط دانسته است و می‌گوید:
فصاحت را بین که چگونه مهار خود را به دست علی داده و زمام خویش را به وی سپرده است. نظم شگفت الفاظ را بنگر که یکی پس از دیگری می‌آیند و در اختیار او قرار می‌گیرند. گویا چشمه‌ای است که خود به خود و بدون زحمت از زمین می‌جوشد. سبحان الله که جوانی از عرب و در شهری چون مکه می‌بالد و با هیچ حکیمی هم برخورد نکرده است اما کلماتش در حکمت نظری، برتر از سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته و با اهل حکمت عملی نیز آمد و شد نداشته اما از سقراط هم پیشی گرفته است.

۳.۳ - مدح امام یحیی یمنی

امام یحیی یمنی می‌گوید:
از معانی گوارا و شیوای سخنان علی - علیه‌السّلام - هر سخنوری سیراب شده و به سبک کلام وی هر خطیبی لباس سخنوری به تن کرده است چرا که مولا آبشخور بلاغت و زاینده آن است و ابر پر بار فصاحت می‌باشد به حدی که خود فرمود: ما فرمانروایان کشور سخن‌ایم و درخت سخنوری در وجود ما ریشه دونیده و شاخه‌ها آورده است.

۳.۴ - شیخ محمدحسن نانل المرصفی

شیخ محمدحسن نانل المرصفی که از ادیبان مهم جهان عربی است نهج البلاغه را همچون قرآن کریم ، نوعی معجزه می‌داند و می‌گوید:
نهج البلاغه برهانی روشن بر این است که علی - علیه‌السّلام - بهترین نمونه زنده روشنایی و دانش، هدایت و فصاحت و معجزه قرآنی است. در این کتاب دلائل و نشانه‌هایی از دانش وسیع و سیاست صحیح و موعظه‌هایی روشن گر امام علی - علیه‌السّلام - به چشم می‌خورد که شبیه آن در آثار هیچ یک از دانشمندان بزرگ و فیلسوفان و نوابغ دیده نمی‌شود.
مولا در ژرفای دانش و دین و سیاست فرو رفته و در همه این موارد سربلند بیرون آمده است.

۳.۵ - شیخ ناصیف یازجی

شیخ ناصیف یازجی ، عقیده دارد:
کسی که می‌خواهد در دانش و نگارش برتر از همه قرار گیرد باید به نهج البلاغه متوسل شود و از حفظش کند».
وی به فرزندش سفارش می‌کند که هرگاه خواستی در دانش و ادب و نگارش بر دیگران برتری جویی حتما قرآن و نهج البلاغه از بر کن.

۳.۶ - طه حسین

طه حسین ، ادیب بزرگ معاصر مصری که امروزه به سمبلی ادبی برای ادیبان عرب مبدل شده و وجهه مذهبی زیادی هم ندارد عقیده دارد که:
من پس از وحی خداوندی، سخنی شیواتر و زیباتر از کلمات علی - علیه‌السّلام - را سراغ ندارم.
امین نخله می‌گوید:
هر کس بخواهد روح تشنه خود را از بیانات علی - علیه‌السّلام - سیراب سازد باید به نهج البلاغه روی آورد و آن را با دقت و صفحه به صفحه بخواند و گام نهادن در پرتو آن را فرا گیرد».

۳.۷ - ابن نباته

ابن نباته عبدالرحیم بن محمد اسماعیل، خطبه‌ها و مواعظ مولا را گنجی تمام نشدنی می‌داند و می‌گوید:
از خطابه‌ها گنجی از برکرده‌ام که هرچه از آن بردارم نمی‌کاهد و بلکه افزون می‌شود و بیشتر آنچه را که از برکرده‌ام حدود یکصد فصل از کلمات موعظه آمیز علی بن ابیطالب است.

۳.۸ - شیخ محمد عبده

شیخ محمد عبده که در زمان خود شیخ مطلق الازهر بود و افتخار شاگردی مفخر شرق سید جمال الدین اسدآبادی را دارد و چه بسا شرح نهج البلاغه وی نیز نشانی از تاثیر روح شیعی و حماسی سید بروی باشد و سخنان امام را پس از آیات قرآنی و کلمات رسول الله -صلی الله علیه و آله - جامع‌ترین کلام دنیای عرب می‌داند. وی می‌گوید:
در میان تمام مردم عرب کسی نیست که معتقد نباشد سخن علی - علیه‌السّلام - پس از قرآن و احادیث رسول خدا -صلی الله علیه و آله - شریف‌ترین و بلیغ‌ترین و جامع‌ترین سخنان است.
همو در فراز دیگری آن را آموزشگاه پند و حکمت دانسته و تمسک بدان را پاک کننده دل‌ها می‌داند. عبده می‌نویسد:
در هنگام مطالعه نهج البلاغه هرگاه به فصلی دیگر می‌رسیدم حس می‌کردم که پرده‌های سخن عوض می‌شوند و آموزشگاههای پند و حکمت تغییر می‌یابند. گاهی خودم را در میان جهانی می‌یافتم که روح بلند معانی با زیور عبارات تابناک آن را آبادان ساخته است. این معانی، پیرامون جانهای پاک و دلهای روشن می‌گردد تا به آنها رستگاری و الهام کند و به مقصد عالی شان برساند و از لغزش گامهای گوناگون دورشان سازد و به شاه راه مستحکم فضیلت و کمال برساند».
این گونه سخنان از مردی که خود هم فقیه است و هم در میدان ادبیات عرب شهره ور است بیانگر مکانت و منزلت والای نهج البلاغه می‌باشد.
یکی دیگر از ادبای شهیر عرب دکتر زکی مبارک صاحب کتاب‌های مهم النثر الفنی و عبقریة الشریف و تحقیقات برجسته در آرایه‌های ادبیات عرب است. وی در کتاب النثر الفنی که به بررسی زیبایی‌های کلام عرب پرداخته پس از توصیف نثر فنی درباره جایگاه سخن بحث می‌کند و چنین ادامه می‌دهد:
نامه‌های علی بن ابی طالب و خطب و وصیت نامه و عهدنامه‌های او از صنعت ایجاز و تطویل جا برخوردار است. علی وقتی که پیمان نامه می‌نویسد گفتار را طولانی می‌سازد چرا که عهدنامه، دستورهای سیاسی منطقه‌ای را که حاکم بدانجا اعزام می‌شود در بردارد اما زمانی که برای خواص یاران خود نامه می‌نگارد عبارت‌ها کوتاه است چرا که در این گونه موارد موجبی برای طولانی ساختن گفتار نیست.

۳.۹ - دکتر علی الجندی

به گفته دکتر علی الجندی رئیس دانشکده علوم قاهره، سخنان حضرت علی - علیه‌السّلام - به حدی زیباست که گویی شعر منثور است. وی درباره نثر امام می‌گوید:
نوعی خاص از آهنگ موسیقی که بر اعماق احساسات پنجه می‌افکند در این بیانات هست. از نظر سجع ، چنان منظوم است که می‌توان آن را شعر منثور» نامید.

۳.۱۰ - ابوعثمان عمروبن جاحظ

ابوعثمان عمروبن جاحظ که از ادبای بنام و طراز اول ادبیات عرب است به جمله با ارزش قیمة کل امرئ ما یحسنه که تراوش فکر بلند امام متقین است اشاره می‌کند و می‌گوید:
اگر از نوشته‌های علی - علیه‌السّلام - جز همین کلمه را نداشتیم آن را شافی و کافی و بی نیاز کننده می‌یافتیم بلکه آن را برتر از کفایت و منتهی به غایت می‌دانستم چرا که نیکوترین سخن آن است که اندک آن ترا بسیار بی نیاز سازد و معنی آن در ظاهر لفظ باشد».

---

گذشته از گفتارهای عرب زبانان، به مصداق همدلی از همزبانی خوش تر است فارسی گویان نیز افزون بر تمایلات شیعی که خود موجب اهتمام آنان به کتاب مولا شده، چون ذاتا اهل ذوق و عرفانند به سخنان زیبا و حکمت آمیز گرایش دارند. لذا نهج البلاغه در میان ایرانیان، پس از قرآن مکانت عالی را بدست آورده و همواره در کنار کتاب الهی زینت افزای کاشانه هر مسلمانی است. در این فراز بجاست به بررسی گفتارهایی از دانشوران ایران زمین پیرامون کلمات عالی شان مولا علی - علیه‌السّلام - بپردازیم.
یکی از شارحان بزرگ فارسی نهج البلاغه مرحوم ملا صالح روغنی قزونی است که در عهد شاه عباس دوم سلیمان صفوی می‌زیسته و از مترجمان زبردست عصر خویش بوده و ترجمه‌ها و شرح‌های او بر کتب مهمی چون نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و مثنوی رومی در دربار صفوی مقبولیت تام داشته است. وی از شاگردان حکیم متبحر میرداماد » می‌باشد. مهم‌ترین اثر وی شرح نهج البلاغه به فارسی است که به گفته مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی از سودمندترین و مفیدترین شرح‌های نهج البلاغه است که البته چاپ هم شده است.
این دانشی مرد، نهج البلاغه را جامع و عدیم المثل و فوق طاقت بشری دانسته است. استاد علی دوانی که امروزه از رجال شرح حال نویس مهم به شمار می‌رود و تالیفات متعددی در آثار و احوال دانشمندان دارد برآنند که نهج البلاغه خود بهترین وسیله شناخت امام متقین علی - علیه‌السّلام - است. دانشمندان معتقدند که پس از قرآن دنیای اسلام کتابی از لحاظ ابعاد و ارزشهای اسلامی همچون نهج البلاغه در اختیار ندارند.

---

گروهی دیگر نیز نهج البلاغه را به عنوان برگزیده سخنان مولا، بیان گر اسلام راستین و ترجمان وحی خدا و برگردان شیوایی قرآن می‌دانند و منشا این دفتر حکمت را نیز قرآن دانسته‌اند لذا همه حکمت‌ها و دستورات مندرج در آن را ملهم از قرآن و رسول خدا -صلی الله علیه و آله - دانسته‌اند
استاد دکتر سید جعفر شهیدی که امروزه از ادیبان طراز اول کشور ماست و استادی مسلم او بر لغت و ادب عرب مورد تایید و تصدیق همگان است و ترجمه شیوایش از نهج البلاغه ناسخ همه ترجمه‌های پیشین شده است، این کتاب عظیم را منبع و سرمایه غنی همه ادیبان، شاعران، خطیبان و نویسندگان تاریخ اسلامی دانسته و همه مطالب آن را یک گنجینه سرشار می‌داند. وی می‌گوید:
پس از آن که شریف رضی سخنان امام را از خطبه، نامه و فقره‌های کوتاه گردآوری نمود سرمایه‌ای غنی در دسترس ادیبان و خطیبان و مترسلان نهاده شد چنانچه ظاهرا توجه ادیبان ایرانی به فقره‌های کوتاه سخنان امام، پس از تالیف کتاب مطلوب کل طالب من کلام علی بن ابی طالب به وسیله رشید وطواط است. بحث در این که آیا همه این خطبه‌ها و نامه‌ها و سخنان کوتاه (کلمات قصار) که در مجموعه‌ای به نام نهج البلاغه گردآمده گفتار علی - علیه‌السّلام - است و یا برخی از گفته‌های دیگران نیز به نام حضرت، ثبت شده از قرن‌ها پیش آغاز شده و تا امروز به قدر کافی پیرامون آن گفته و نوشته‌اند. آنان که در سخن شناسی و نقد ادبی نزد گویندگان عرب کنانتی دارند گواهی داده‌اند که این گوهرهای گرانبها همه به یک گنجینه تعلق دارد... پس از آن که مذهب تشیع در ایران رواج یافت به اطمینان خاطر می‌توان گفت که شعر و شاعر و نثر از تاثیر نهج البلاغه و گفتار علی - علیه‌السّلام - خالی نیست.
فقیه و اصولی معاصر آیه الله جعفر سبحانی خبرهای غیبی نهج البلاغه را گواه بر این دانسته که امام - علیه‌السّلام - علاوه بر آگاهی‌های حسی و عقلی از آگاهی سومی به نام الهام و تایید الهی برخوردار است و انسان به وسیله این حس ، شکننده مرزهای زمان و مکان و حجاب ماده می‌باشد و با این قوه، حوادث را پیش از وقوع درک کرده و با آن حوادث ارتباط برقرار کرده و کاملا آن را لمس می‌کند. آگاهی از غیب و گزارش امام - علیه‌السّلام - از حوادث و رویدادهای پنهان و پوشیده خصوصا جریان‌هایی که پس از شهادت وی رخ داد یکی از ابعاد گسترده نهج البلاغه را تشکیل می‌دهد و این خبرهای غیبی گواه است که امام علاوه بر آگاهیهای متعارف از آگاهی سومی برخوردار بوده که هرگز نمی‌توان آن را از طریق ابزاری به نام حس و عقل کشف کرد.
مرجع معاصر حضرت آیت‌الله مکارم شیرازی که علاوه بر تبحر در فقه و اصول ، ترجمه‌ای شیوا از قرآن کریم و نهج البلاغه به جهان معرفت عرضه کرده و معتقدند نهج البلاغه مرهمی بر دردهای جانکاه بشریت است عالی‌ترین روش آزادی انسانها را در ابعاد مختلف مورد بررسی قرار می‌دهد چرا که منادی عدالت اجتماعی است. این کتاب در نوع خود بی نظیر و برای هر زمان و هر نسل، اثر مفید می‌باشد.

---

عارف و فیلسوف یگانه استاد حسن زاده آملی که در ادبیات فارسی تبحری ویژه دارد. این کتاب را شجره طیبه‌ای که برای زندگی انسانها در تمام شئونات و برنامه‌ها راهنما و دلیل قویی است می‌دانند. از دیدگاه استاد آملی این کتاب، معجزه گفتاری است چرا سیره امام علی - علیه‌السّلام - به دو معجزه فعلی و قولی تقسیم می‌شود. معجزه فعلی مانند کندن در قلعه خیبر ، و معجزه قولی کتاب گرانقدر نهج البلاغه است. همو می‌گوید:
در سلسله معجزات قولی، قرآن مجید است که صورت کتبی خاتم -صلی الله علیه و آله - است و معارف صادر از اهل بیت عصمت و وحی چون نهج البلاغه و زبور و انجیل آل محمد -صلی الله علیه و آله - صحیفه سجادیه و جوامع روایی ، تالی آن.

---

مرحوم عارف بی دلیلف آیه الله حاج میرزا علی آقا شیرازی که در زمان خود اسوه علم و تقوا بوده و امروزه برای آشنایان با معارف اسلامی نامی آشناست از استادان و غواصان دریای بی کران نهج البلاغه بوده است.
استاد شهید مطهری که خود نهج البلاغه شناسی مهمی است در مکتب این دانشور، زانوی تعلم بر زمین زده و با عالم شگفت کتاب حکمت آمیز علی - علیه‌السّلام - آشنا شده است. وی می‌گوید: او یک نهج البلاغه مجسم بود، مواعظ نهج البلاغه در اعماق جانش فرو رفته بود. برای من محسوس بود که روح این مرد با روح امیرالمؤمنین - علیه‌السّلام - پیوند خورده و متصل شده است.
جالب این که آشنایی و پیوند این عارف با نهج البلاغه از طریق مرحوم شهید مدرس بوده است. به گفته میرزا علی آقا شیرازی مدرس نخستین کسی بوده که تدریس نهج البلاغه را در حوزه‌های علمیه رسمی کرد و این کتاب گرانسنگ را متن درسی برای تعلیم قرار داد. مدرس زندگی عجیبی داشت، در تمام عمر طلبگی را ترک ننمود، در مراجعت از نجف روزهای پنج شنبه هر هفته برای طلاب درس اخلاق می‌گفت و مبنای درسش نهج البلاغه بود.
یک روز به درس ایشان رفتم، چنان حاضرالذهن، عبارات نهج البلاغه را از بر می‌خواند و از کتب بزرگان شعر و ادب و ادبیات عرب ، ضرب المثل می‌آورد که من علاقمند شدم و مدتی به درس ایشان می‌رفتم. وی می‌گفت بالاترین کتاب، نهج البلاغه است، بخوانید و به دیگران یاد بدهید. به هر حال مشوق من در نهج البلاغه، مدرس بود.
حاج میرزا علی آقاشیرازی بر این باور بود که جاذبه و بلندای کلام امام علی (علیه‌السّلام) چون قرآن ، دل آدمی را روشنی بخشیده و اندیشه را جهت داده و روح را فرح می‌نماید. به عقیده وی نهج البلاغه پرتوی پرفروغ از قرآن و ترجمان آن است و تراوش روحی ملکوتی است که به حق عبدالله بود و اثری است مفید و سازنده برای بیدار نمودن خفتگان در بستر غفلت دارویی است برای شفای آنان که به بیماریهای دل وامراض روان مبتلایند و مرهمی است برای افرادی که از دردهای فردی و اجتماعی در تب و تاب هستند و خلاصه سخنش این بود که نهج البلاغه در بین افراد طالب حق و مشتاق مصونیت و مغزهای نورانی، مشتری دارد و شایسته نیست چنین اثری محجوب و مهجور بماند بلکه باید جرعه‌هایی از آن را به کام تشنگان فرو ریخت.
یکی از خوشه چینان خرمن وی
می‌گوید:
آقا میرزا علی غیرممکن بود لب به سخن باز کند و از مضامین نهج البلاغه حضرت علی - علیه‌السّلام - چیزی بر زبان نیاورد.
و همچنین وی آن چنان بر مطالب این کتاب تسلط داشت که خطبه‌های را از حفظ و بدون مراجعه به کتاب می‌خواند و به حالتی توضیح می‌داد که مستمعین را منقلب می‌کرد و آنان را به خود می‌آورد.
مرحوم آمیرزا علی آقا شیرازی ، سید رضی را دانشمندی بلند قدر می‌دانست که با تدوین نهج البلاغه چراغی فروزان فرا راه جامعه اسلامی قرار داد تا در قرون متمادی و اعصار متوالی، راهنمای جوامع انسانی به راه راست و نیل آنان به کمالات شایسته و فضایل انسانی و تکامل علمی و عقلی باشد و از این که عده‌ای در اصالت چنین اثری شک می‌کنند و گویی عاملی از رسوبات رشک آلود و لجاجت از آنان برمی خیزد، رنج می‌برد و در برابر این شکاکان که بی هیچ برهان یا هدف سالمی در صحت سند نهج البلاغه و انتساب محتوای آن به امام علی - علیه‌السّلام - تردید کرده‌اند کوشید تا منابع و مراجعی که این نسبت را ثابت می‌کنند بیابد و توفیق این اثر ثمین را مسجل کند.
در انتها به مصداق خاتمة المسک بجاست سخنانی از استاد شهید مرتضی مطهری ذکر کنیم که خود ابتدا با تدوین کتاب جامع سیری در نهج البلاغه این اثر گرامی را به نسل جوان شناسانید.
از نظر شهید مطهری (رحمة‌الله‌علیه )نهج البلاغه چندین دنیا دارد: دنیای زهد و تقوا ، دنیای عبادت و عرفان ، دنیای ملاحم و مغیبات ، دنیای سیاست و مسئولیت‌های اجتماعی ، دنیای حماسه و شجاعت .
امتیاز نهج البلاغه برای فردی که سخن شناس باشد و زیبایی سخن را درک کند نیاز به توضیح و توصیف ندارد. اساسا زیبایی درک کردنی است، نه وصف کردنی نهج البلاغه پس از نزدیک چهارده قرن برای شنونده امروز همان لطف و حلاوت و گیرندگی و جذابیت را دارد که برای مردم آن روز داشت است.
اما این وصف‌ها چون دریا پایان ندارد:
درنیابد حال پخته هیچ خام
پس سخن کوتاه باید والسلام
آن کس که ز باغ آشنایی است
داند که متاع ما کجایی است

---