نهایة الأرب فی معرفة أنساب العرب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«نهایه الارب فی معرفه انساب العرب» در علم
تبارشناسی در معرفی
نسب عرب ، اثر ارزشمند
احمد بن عبدالله قلقشندی (متوفی ۸۲۱ ق)
نسابه ،
ادیب و
شاعر عرب است. نویسنده در
خطبه کتاب تصریح می‌کند که کتاب را برای
ابوالمحاسن یوسف عثمانی به رشته تحریر درآورده است.
کتاب مشتمل بر چهار بخش: مقدمه محقق، مقدمه مولف، مقصد و خاتمه نگاشته شده است. مقدمه محقق مشتمل بر شرح حال مولف و اساتید و آثار اوست. مقدمه مولف در پنج فصل آمده است. مقصد پس از ذکر دو فصل به ترتیب
حروف الفبا تدوین شده است. خاتمه نیز شامل پنج فصل است.
علم نسب شناسی از دیر باز مورد توجه
مسلمانان بوده و یکی از حوزه‌های
تاریخ نگاری است. نسب شناسان و مورخان پیوسته به آن پرداخته و از خامه آنان هر بار کتاب‌های مبسوط و مختصری به بار می‌نشست.
قلقشندی از زمره ایشان است و کتاب «نهایه الارب» از جمله منابع مهم و مختصر در موضوع خود است. نویسنده درباره مطالب کتاب تصریح می‌کند: «در این کتاب تمام
قبایل عرب را نیاوردم؛ زیرا غیرممکن بود ولی از همه قبیله‌ها آن چه مقدور بود بیان شد. در اصل نسب و ریشه قبایل به طور کامل کوشیدم و آن را «نهایه الارب فی معرفه انساب العرب» نامیدم.»
مولف در فصل اول مقدمه به مزایای آشنایی با انساب عرب می‌پردازد. وی علم نسب شناسی را از این نظر مهم می‌داند که انتخاب
امامت جامعه وابسته به این علم است. هم چنین در این فصل
ابوبکر ، و
غفل بن حنظله ،
ابن الکیس نمری ،
النجار بن اوس عذری ،
ابوعبیده ،
بیهقی ،
ابن عبدالبر و
ابن هرم را به عنوان بهترین نسب شناسان عرب معرفی می‌کند. انواع عرب از عاربه و مستعربه و قبایل منسوب به هر کدام، و نیز عرب بائده و غیربائده و مسائل مختلف مربوط به آن، از جمله گویش هر یک در زمانی خاص از دیگر مطالب مقدمه است. انساب عرب به شش طبقه
شعب ،
قبیله ،
عماره ،
بطن ،
فخذ و
فصیله تقسیم شده است. محل سکونت عرب‌ها، اطلاعات تاریخی، جغرافیایی اعم از
جغرافیای انسانی و طبیعی و فواصل هر یک از شهرها با یکدیگر و ده مسئله از مهمترین مسائل ضروری برای پژوهشگران علم انساب از دیگر مطالب مطرح شده در مقدمه است.
بخش «مقصد» به شناخت تفصیلی نسب‌های قبایل عرب اختصاص دارد و شامل دو فصل است:
۱. در فصل اول، سلسله
نسب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را تا
حضرت آدم علیه‌السّلام ذکر می‌کند که تا
عدنان (
جد بیستم آنحضرت) را بدون اختلاف دانسته و از او به بعد را پر اختلاف می‌شمارد، و می‌افزاید تقدیم نسب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به خاطر شرافت اوست. سپس به انشعاب و شاخه شاخه شدن نسبت‌ها، در سلسله انساب از حضرت آدم علیه‌السّلام به بعد پرداخته و آدم علیه‌السّلام را سر سلسله نسب‌ها می‌داند. آن گاه از
طوفان نوح علیه‌السّلام و فرزندان و نوادگان آن حضرت سخن به میان می‌آورد. سپس به معرفی
امت‌های گوناگون و نسب هر یک با ذکر اقوال خلاف می‌پردازد و سی طایفه بزرگ از امت‌ها و
نژادها را نام می‌برد.
۲. نویسنده در فصل دوم به شرح و تفصیل
قبایل عرب ، به ترتیب
حروف الفبا پرداخته، در حد مقدور، محل سکونت هر یک را در گذشته و حال (زمان تالیف) ذکر می‌کند. این قسمت طولانی‌ترین فصل کتاب است.
آخرین بخش کتاب خاتمه نام دارد و مشتمل بر پنج فصل است:
۱. فصل اول، به
ادیان جاهلی پیش از
اسلام و
علوم آنها پرداخته است. اقسام دین را در
جاهلیت ، از منکرین خالق و
قیامت (دهریون) و معتقدین به خدا و نشر، آغاز کرده و بحث را با
بت پرستان و
نام بتان ادامه داده است.
۲. فصل دوم، به مفاخرات بین عرب‌ها و قبایل با یکدیگر اختصاص دارد و مولف تنها یک حکایت نقل می‌کند که در آن
ابن کلبی از گفت و گوی
کسری ، با
نعمان بن منذر و همراهانش خبر می‌دهد و بر اساس آن، هر یک از همراهان با ذکر افتخارات و کرامات و عملکردهای قبیله خود بر دیگران، در حضور کسری فخر می‌فروختند.
۳. در فصل سوم، بخشی از ایام العرب را در جاهلیت و اسلام، فهرست وار با اندکی توضیح می‌آورد. ایام العرب را از «
یوم البسوس » که بین
بکر بن وائل و
تغلب بن وائل به مدت چهل
سال رخ داد، آغاز کرده، سپس ۶۴ واقعه از ایام العرب، در جاهلیت نام می‌برد. در ادامه نیز ۴۷ واقعه که مولف از ذکر آنها خودداری کرده و یا اینکه با نام دیگری آمده با عبارت «قال الناشر علی الخاقانی» ذکر شده است. «
علی خاقانی » مصحح کتاب و مدیر و صاحب مجله البیان است که مطالبی را به متن کتاب افزوده است؛ البته مطالبی که به قلم مولف نیست باید در حاشیه کتاب ذکر می‌شد و در این مورد رعایت امانت نشده است. مولف از وقایع و جنگ‌ها و
غزوات بعد از ظهور اسلام، تنها دوازده واقعه را از ایام الله نام می‌برد.
۴. در فصل چهارم، نیز سیزده مورد از آتش‌هایی را که اعراب طبق عادت و
سنت روشن می‌کردند، نام برده و علت آتش افروزی را نیز به اختصار می‌آورد؛ از آن جمله است: نار المزدلفه، نار الاستمطار (طلب باران)، نارالصید و نار الاسد.
۵. آخرین فصل کتاب است به بازارهای معروف
عرب قبل از اسلام اختصاص دارد. این بازارها در اول
ربیع الاول ، در دومه الجندل برپا می‌شد. پس بازاریان به صورت موقت و سیار از محلی به محل دیگر رفته و در آن جا بازاری «موسمی» برپا می‌کردند و این سیر و
حرکت ادامه داشت. نام بازارها،
مکان و
زمان آن، نام برخی از روسای آن، اجناسی که در بازارها عرضه می‌شد در این فصل ذکر شده است.
بازار عکاظ ، معروف‌ترین آنها بوده است و علاوه بر
معاملات ، در آن فعالیت‌های فرهنگی، مثل محافل
مشاعره بر پا می‌شد و برخی به آزاد سازی اسیران، اقدام می‌کردند. سرانجام پس از یک سال
کوچ و تجارت، در بازارهای موسمی به
حج می‌رفتند و
مناسک حج را به جا می‌آوردند و به
وطن خویش باز می‌گشتند.
اختلاف نسخ، معرفی اعلام و توضیح
الفاظ و عبارات در پاورقی کتاب آمده است. فهرست عناوین، مصادر کتاب و تعلیقات، و
اعلام ذکر شده در پاورقی در انتهای کتاب آمده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
