نمایش پرده‌خوانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پرده خوانی ، نوعی نمایشِ مذهبی ایرانی می باشد .
در این نمایش کسی با عنوان «
پرده خوان » از روی تصویرهایِ منقوش بر پرده، مصایب اولیای دین ــ بویژه اولیای مذهب
شیعه ــ را با کلام آهنگین روایت می‌کند.
پرده خوانی را «
شمایل گردانی » و «
پرده داری »
و «
پرده برداری »
نیز خوانده اند.
دهخدا به پرده ای اشاره کرده است که شعبده بازها و عروسک گردانها، از آن برای پنهان کردن ترفندهای نمایشی خود استفاده می‌کنند و این هیچ ارتباطی با پرده داری، نام دیگر نمایش مذهبی پرده خوانی، ندارد، اما برخی پژوهشگران به اشتباه از این تعریف برای توضیح پرده داری مذهبی بهره برده اند
صورت خوانی نیز بخشی از پرده خوانی بوده است و نمی‌تواند
مترادف پرده خوانی قلمداد شود.
پرده خوانی برآمده از نقالی و نقاشیِ مردمی است.
پیشینه تاریخی آن را می‌توان با نوعی «قوالی» (نقالی توأمانِ
موسیقی و
آواز ) در ادوار پیش از
اسلام مربوط دانست که پس از ورود اسلام به
ایران ، به دلیل محدودیتهای موسیقی، به نوعی «نقالیِ» ملی ـ مذهبی تغییر یافته است؛ بویژه در زمان
صفویه که انواع نقالی مذهبی (
روضه خوانی ،
حمله خوانی ، پرده داری، صورت خوانی و سخنوری) شکل گرفت.
به گفته جابر عناصری
در جنگ
شاه اسماعیل صفوی (حک: ۹۰۵ـ۹۳۰) با ازبکها برای تهییج سپاهیان ایران از این نمایش استفاده می‌شده است.
برخی نیز، موقعیت تاریخی پرده خوانی را حدفاصلِ گذار از برگزاری
مراسم عزاداری عمومی
ماه محرم در
دوران صفویه ، به برگزاریِ نمایشِ مذهبی تعزیه در
دوران قاجاریه و یکی از منابع تحول و تکامل
تعزیه دانسته اند
اما برخی دیگر، به عکس، نقوش پرده را ترجمانِ نمایشِ تعزیه در قالب هنرهای دیداری و ره آورد تعزیه می‌دانند.
ساختار پرده خوانی بر دو رکنِ «پرده» و «پرده خوان»، استوار است.
پرده پارچه ای است که یک یا چند رخداد مصیبت بار
خاندان پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم بر آن نقش شده است.
موضوعِ اصلی این نقشها، واقعه
کربلا و حوادث پیش و پس از آن بوده، اما رفته رفته داستانهای اخلاقی پندآموز مانند جوانمرد
قصاب نیز به آن افزوده شده است.
معمولاً به لحاظ قداست عدد ۷۲ و ارتباط آن با واقعة کربلا در هر پرده ۷۲ مجلس فرعی و اصلی وجود دارد.
جنس پرده‌ها از «متقال» و «کرباس»، و اندازة آن‌ها معمولاً ۱۵۰ در ۳۰۰
سانتیمتر است.
صورتهای منقوش بر پرده، به دو گروه
اولیا (نیکان) و
اشقیا (بدان) تقسیم می‌شود.
نقش سیمای
اولیاء بر پرده متفاوت است: پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و
امامان معصوم علیهم‌السلام در هاله ای از
نور یا در نقاب تجلی می‌یابند و برخی فرزندان و یاری کنندگان ایشان، بدون هاله نور و نقاب، با رنگهای متناسب باورهای مذهبی و زیبا نقش می‌گیرند.
در مقابل، اشقیا بسیار زشت و حتی هیولاگونه ترسیم می‌شوند.
اسبها نیز با توجه به شخصیت صاحبانشان نقش می‌گیرند.
نقشهای پرده، نقوشی عامیانه‌اند که برمبنای تخیلات
نقاش و گفته‌ها و نوشته های تاریخی و افسانه ای به تصویر کشیده می‌شوند.
این نوع نقاشی را، از نوع نقاشی مردمی، موسوم به «نقاشی قهوه خانه ای» دانسته اند، که اوج شکوفایی آن، بویژه در اواخر دوره قاجاریه، در قهوه خانه‌ها بوده است.
همچنین با توجه به موضوع محوری این نقوش، از آن با عنوانِ «
نقاشی کربلا »، و به لحاظ رعایت برخی قواعد نمایشی اخیراً «
نقاشی دراماتیک » نیز یاد می‌شود.
برخی پیشینه این نوع نقاشی مردمی را قرنها پیش از پیدایش قهوه خانه و همزمان با سنّت دیرینة
قصه خوانی و
مرثیه سرایی و
تعزیه خوانی در
ایران می‌دانند و به زمانِ نگارگری بر سفالینه‌ها و شمایلهای سوگ سیاوش می‌رسانند.
برخی نیز نقاشیهای مانی را سرچشمه تاریخی اینگونه القائات مذهبی می‌دانند.
این احتمال نیز هست که صحنه پردازی و بازآفرینی وقایع
کربلا از طریق نقاشی، در سده های یازدهم و دوازدهم/ هفدهم و هجدهم، تحت تأثیر نقاشیهایِ رافائل و میکل
آنژ در ایران رواج یافته باشد.
پرده خوان کسی است که معمولاً همراه با اشاره کردن به تصاویر پرده، با چوب دستی ای به نام
مِطْرق ، این تصویرها را با صدایی رسا و آهنگین باز می‌خواند.
اساساً این نمایش متکی بر «کلام» است.
پرده خوان از پرده به دو روش بهره می‌برد:
تزیینی و
طوماری .
او در روش تزیینی، پرده را صرفاً برای جلب توجه تماشاگران می‌آویزد و داستان را براساس آن نقل نمی‌کند؛ اما در روش طوماری، داستان بر مبنای نقشهای پرده و گشودن تدریجی پردة منقوش روایت می‌شود.
روی پرده مجموعه ای از تصاویر کوچکتر نقش شده که به صورت پی درپی ماجراهای داستان را نشان می‌دهد.
پرده خوانها را
درویش نیز می‌خواندند؛ از مشهورترین آن‌ها
درویش بلبل قزوینی بود
(۱) علی بلوکباشی، قهوه خانه های ایران، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۲) بهرام بیضایی، نمایش در ایران، تهران ۱۳۴۴ ش.
(۳) ساموئل پیترسون، «تعزیه و هنرهای مربوط به آن»، در تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، گردآورنده پیتر جی چلکووسکی، ترجمة داوود حاتمی، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۴) محمدرضا حسن بیگی، تهران قدیم، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۵) علی اکبر دهخدا، لغت نامه، زیرنظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ ۱۳۵۹ ش.
(۶) جابر عناصری، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۷) بهروز غریب پور، «هنر مقدس صورت خوانی (= پرده خوانی)»، فصلنامة هنر، دورة جدید، ش ۴۰ (تابستان ۱۳۷۸).
(۸) محمدجعفر محجوب، «تأثیر تئاتر اروپایی و نفوذ روشهای نمایشی آن در تعزیه»، در تعزیه: نیایش و نمایش در ایران، گردآورنده پیتر جی چلکووسکی، ترجمة داوود حاتمی، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۹) جمشید ملک پور، سیر تحول مضامین در شبیه خوانی، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۱۰) جمشید ملک پور، گزیده ای از تاریخ نمایش در جهان، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۱۱) صادق همایونی، تعزیه و تعزیه خوانی، تهران ۱۳۵۳ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «نمایش پرده خوانی»، شماره۲۷۰۱.
