نماز شب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نمازهای مستحبی زیاد است که آنها را «
نافله» گویند و بین نمازهای مستحبی به خواندن نافله‌های شبانه بیشتر سفارش شده است.
آنها در غیر
روزجمعه، سی و چهار رکعتند که هشت رکعت آن نافله
ظهر و هشت
رکعت نافله
عصر و چهار رکعت نافله
مغرب و دو رکعت نافله عشا (تذکّر: او رکعت نافله
عشا نشسته خوانده می‌شود و روی هم یک رکعت محسوب می‌گردد) و یازده رکعت نافله
شب و دو رکعت نافله
صبح می‌باشد.
در
اسلام تاکید فراوانی بر انجام نمازهای مستحبی شده و ثواب‌های زیادی نیز برای آن منظور گردیده است که شمارش آنها، از حوصله درس خارج است.در اینجا تنها به ذکر یک
روایت تبرّک می‌جوییم: رسول اکرم ـ صلی الله علیه و اله ـ فرمود:
«انّ للقلوب اقبالاً و ادباراً فاذا اقبلت فتنفّلوا و اذا ادبرت فعلیکم بالفریضة»
دلها را آمادگی و بی رغبتی است؛ هرگاه آمادگی داشتند، نافله بخوانید و اگر بی رغبتی نشان دادند برشما باد که بر
نمازواجب بسنده کنید.
می‌دانیم که هر کار مستحبی اعم از نماز و غیر آن، عملی است که برای استحباب آن از سوی
شرع حکمتی وجود دارد و داوطلبانه، به دلخواه شخص انجام می‌گیرد که در این صورت
پاداش نیکو دارد و اگر هم انجام ندهد، عقاب و عذابی در کارنیست.در اینجا این سؤال پیش می‌آید که
فلسفه و علت تشریع کارهای
مستحب از جمله نمازهای نافله چیست؟ در پاسخ گوییم چنین کاری دو علّت مهم و اساسی داشته است:
نمازهای مستحبی، نمازهای واجب را در برابر گردبادهای اهمال و سهل انگاری محافظت می‌کنند و قصد
وسوسه و دستبرد
شیطان به وسیله آنها شکسته و دفع می‌گردد.
به عبارت دیگر، نمازهای مستحبی سبب تقویت نمازهای واجب در برابر آسیبها و حوادث احتمالی است.
حمّاد بن عبدالله گوید:
علّت تشریع نمازهای نافله را از
امام صادق (علیه‌السّلام) جویا شدم.
ایشان پاسخ داد:
«علّت چنین کاری تاکید بر نمازهای واجب بوده است؛ زیرا اگر نماز مردم جز همین چهار رکعت نماز ظهر نبود، به آن اهمیت چندانی نمی‌دادند و احتمال داشت که توفیق انجام آن را از دست بدهند، ولی وقتی نافله هم به آن اضافه شده، به خاطر زیاد بودنش در انجام آن
تعجیل می‌کنند، همچنین است نماز عصر....»
نکته دیگر اینکه وضع نمازهای مستحبی، لطف و عنایتی است از جانب خدا برای بندگان، به این بیان که بیشتر مردم در بجای آوردن نمازهای واجب، از نظر آداب و شرایط پذیرش و گزاردن نمازی خداپسند، کوتاهی می‌ورزند، از این رو، خداوند، نمازهای نافله را راه جبران این نقیصه قرار داده است: شخصی به نام «ابوبکر» گوید:
«حضرت
امام باقر (علیه‌السّلام) از من پرسید: آیا می‌دانی نمازهای مستحب برای چه وضع شده است؟ عرض کردم: فدایت شوم نمی‌دانم.
فرمود:
«لِاَنَّهُ اِنْ کان فِی الْفَریضَةِ نُقْصانٌ قُضِیتِ النّافِلَةٌ عَلَی الْفَریضَةِ حَتّی تَتُمَّ»
برا ی اینکه اگر در نماز واجب کمبودی باشد، نافله آن را جبران کند، تا کامل شود.
امام کاظم (علیه‌السّلام) نیز فرمود:
«اِنَّ اللهَ تَبارَکَ وَ تَعالی اَتَمَّ صَلاةَ الفَریضَةِ بِالصَّلاةِ النّافِلَةِ وَ اَتَمَّ صِیامَ الْفَریضَةِ بِصِیامِ النّافِلَةِ»
خداوند بزرگ، نماز واجب را با نماز نافله و روزه واجب را با
روزه مستحب کامل کرده است.
تشریع انواع عبادتها در ادیان الهی برای تکامل و تقرّب انسان به خدا صورت گرفته است که عبادتهای واجب، حدّ ضروری و لازم آن است و هر کس مکلّف است با انجام آن خود را به چنین مرزی برساند.
از طرف دیگر، برای آنکه مؤمن توقّف نکند و راه تقرّب بیشتر به رویش باز باشد، عبادتهای اختیاری فراوانی فرا روی او قرار گرفته تا بتواند بدین وسیله سیر تکاملی خویش را ادامه دهد پس هر که عبادتش بیشتر باشد، تقربش بیشتر است.شاهد این گفتار، سخن امام کاظم (علیه‌السّلام) درباره
قرآن است:
«...دَرَجاتُ الْجَنَّةِ عَلی قَدْرِ ایاتِ الْقُرْآنِ یقالُ لَهُ اقْرَاْ وَ ارْقَ فَیقْرَاُ ثُمَّ یرْقی...»
درجات
بهشت به تعداد آیه‌های قرآن است.به او (مؤمن) گفته می‌شود (آیه‌های قرآن را) بخوان و بالا برو، او هم می‌خواند و بالا می‌رود.
حضرت رضا (علیه‌السّلام) در این راستا فرمود:
«بدانید که نمازهای نافله به خاطر تفاوت مردم در توانشان تشریع شده است؛ زیرا برخی از برخی، قوی ترند، نمازهای واجب برای پایین‌ترین سطح وضع شده، سپس مستحبات در پی آن آمده است تا قوی و ضعیف در حد توانشان عمل نمایند، بنابراین هیچ کس فراتر از توانش مکلّف نشده است...همچنین است روزه و
حج و برای هر واجبی، مستحبی بدین معنا وجود دارد.
پس از آنکه مؤمن طعم شیرین عشق الهی را در نمازهای واجب چشید در پی ارتباط بیشتر با معبود خویش به دامن مستحبات چنگ می‌زند و برای جلب توجّه معشوق بی همتا، هدیة گرانقدر و زیبایی به نام «نماز مستحبی» را پیش کش می‌آورد.حضرت رضا (علیه‌السّلام) فرمود:
«حَسِّنُوا نَوافِلَکُمْ وَ اعْلَمُوا اَنَّها هَدِیةٌ اِلَی اللهِ عَزَّوَجَلَّ»
نمازهای نافله را زیبا ادا کنید و آگاه باشید که آنها هدیه‌ای به پیشگاه خدای بزرگ است.
در میان
نوافل روزانه، ماهانه و سالانه، نماز شب از
فضیلت بیشتری برخوردار است که
قرآن و
روایات بر آن تأکید فراوان دارند.
نظرات فقهی امام خمینی در باره نماز شب و احکام آن در کتاب الصلاة تحریرالوسیله آمده است.
یازده رکعت
نافله شب است که هشت رکعت آن نماز شب سپس دو رکعت
نماز شفع و بعد از آن یک رکعت
نماز وتر است و نماز وتر با نماز شفع بافضیلت‌ترین قسمت نماز شب است و نافله نماز صبح از وتر و شفع، افضل است. و اکتفای به نماز شفع و وتر بلکه در تنگی وقت به‌خصوص نماز وتر جایز است، ولی خواندن تنها نماز وتر در غیر تنگی وقت باید به‌قصد رجاء باشد.
و وقت نافله شب از
نصف شب تا
سپیده صادق است و
سحر افضل از بقیه است و سحر تمام ثلث آخر شب است و بافضیلت‌ترین قسمت آن، زمانی است که نزدیک به سپیده صادق باشد و افضل از آن، آن است که (یازده رکعت بر تمام‌وقت نافله شب) پخش شود، چنان که روش
پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) چنین بود.
و در مسافرتی که موجب
قصر است، هشت رکعت نافله ظهر و هشت رکعت عصر ساقط می‌شود ولی بقیه نوافل (از جمله
نماز شب) باقی می‌ماند. و احتیاط (مستحب) آن است که وتیره به‌قصد رجاء خوانده شود.
نشسته خواندن نوافل یومیه
رواتب و غیر آنها - حتی در حال
اختیار - جایز است، لیکن بهتر آن است که در چنین حالی (در حال اختیار) هر دو رکعت نماز نشسته، یک رکعت حساب شود، حتی در نماز وتر، بنابراین نماز وتر را نشسته دو بار و هر بار یک رکعت می‌خواند.
مسافر و جوانی که
خوف آن را دارد که نماز شب را در وقتش نتواند بخواند، می‌توانند نافله شب را قبل از
نصف شب بخوانند، بلکه هرکسی که دارای
عذر باشد - مانند پیر و کسی که ترس از سرما یا احتلام دارد - می‌تواند قبل از نصف شب آن را بخواند. و سزاوار است که این افراد نیّت تعجیل نمایند نه ادا.
اگر مثلاً به‌قصد دو رکعت دوم نماز شب، شروع به نماز کند و در بین آن یادش بیاید که دو رکعت اول را نخوانده، نمازش صحیح است و قهراً دو رکعت اول، حساب می‌شود و این از باب
عدول نیست و احتیاج به عدول هم ندارد، زیرا در اول و دوم بودن، قصد معتبر نیست، بلکه مدار آنها بر همان حالتی است که به‌حسب واقع موجود است (که اگر واقعاً اول باشد وصف اوّلیت را خواهد داشت).
قرآن مجید با لحن بسیار شوق آور از
شب بیداران
زنده دل یاد کرده، می فرماید
«تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ ینْفِقُونَ»
از بستر
خواب پهلو تهی کنند، پروردگارشان را با
بیم و
امید بخوانند و از آنچه روزیشان کرده ایم انفاق کنند.
مرحوم طبرسی از
امام باقر و
امام صادق (علیهما‌السّلام) نقل می کند که:
«منظور از
مؤمنان در این
آیه شب زنده دارانی هستند که برای
اقامه نماز شب از بستر گرم خویش بر می خیزند.
آن گاه
قرآن مجید از
پاداش بزرگ و نفیسی که
خداوند به
زاهدان شب عنایت می کند، خبر داده، می فرماید:
«فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِی لَهُمْ مِنْ قُرَّهِ أَعْینٍ جَزاءً بِما کانُوا یعْمَلُونَ»
هیچ کس نمی داند که در ازای کاری که انجام داده اند، چه (پاداش مهم) و چشم روشنی ای برای آنها نهفته شده است.
حضرت امام صادق (علیه السلام) در
تفسیر این آیه شریفه فرمود:
«ما مِنْ حَسَنَهٍ إِلاّ وَ لَها ثَوابٌ مُبَینٌ فِی الْقُرْانِ إِلّا صَلاهُ اللَّیلِ فَإِنَّ اللهَ عَزَّ اسْمُهُ لَمْ یبَینٌ ثَوابَها لِعِظَمِ خَطَرِها قالَ: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ»
هیچ کاری نیکی نیست جز آنکه پاداشش در قرآن بیان شده است مگر نماز شب که خداوند به خاطر عظمت شان آن ثوابش را برملا نکرده و فرموده است: فَلا تَعلَمُ نَفس».
ممکن است دراینجا این سؤال پیش آید که چرا پاداش عظیم نماز شب مخفی نگاه داشته شده است؟ این سؤال را به سه شکل می‌توان پاسخ داد:
۱.کارهای ارزشمند و عظیم چنان است که حقیقت آنها به سادگی قابل درک نیست، درعین حال پنهان داشتن پاداش آنها نشاط انگیزتر است.
۲.قرّة العین و
چشم روشنی، آن قدر بزرگ و گسترده است که دانش
انسان از رسیدن به تمام خصوصیات آن ناتوان است.
۳.چون «نماز شب» مخفیانه و دور از چشم دیگران انجام می‌گیرد، پاداش آن نیز پنهان و دور از
چشم مردمان است.
رهبران بزرگوار
اسلام نیز با تعبیرهای گوناگونی مردم را به انجام این عمل بزرگ تشویق می‌کردند که در اینجا به یک نمونه آن بسنده می‌کنیم؛
معاذ بن جبل گوید:
«روزی
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله) به من فرمود: اگر مایلی راه‌های خیر را به تو نشان بدهم. سپس فرمود: «...قیام الرّجل فی جوف اللّیل یبتغی وجه الله»
(یکی از راهها) برخاستن مرد در دل شب در پی یافتن رضای خداست.
با اینکه همه پاداش اخروی نماز شب برای ما درک کردنی نیست، ولی معصومین (علیهم‌السّلام) از برخی
آثار دنیوی و اخروی آن ما را مطلع کرده‌اند که توضیح آن در زیر می‌آید:
رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله) فرمود
«انّ قیام اللّیل قربة الی الله و تکفیر السّیئات و منهاة عن الاثم و مطردة الدّاء فی الجسد»
همانا نماز شب: ۱. نزدیکی به خداست. ۲. جبران کردن گناهان است. ۳. باز دارنده از
گناه است. ۴. دفع کننده درد بدن است. ۵. درسخنی دیگر فرمود:
«من صلّی باللّیل حسن وجهه بالنّهار»
هر کس نماز شب بخواند، چهره اش در روز نیکو (نورانی) می‌شود.
۶.
رزق روز را تضمین می‌کند؛ چنانکه شخصی خدمت آن حضرت آمده، بگونه‌ای عرض نیاز کرد که گویا به
نان شب محتاج است. امام پرسید: آیا نماز شب می‌خوانی؟ پاسخ داد آری، حضرت رو به یاران خویش کرده فرمود:
«کذب من زعم انّه صلّی باللّیل و یجوع بالنّهار انّ الله ضمّن بصلاة اللّیل قوت النّهار»
کسی که ادعا می‌کند نماز شب خوانده و در روز
گرسنه مانده است، دروغگوست؛ زیرا خداوند به وسیله نماز شب روزی روز را تضمین کرده است.
۷ و ۸ و ۹ـ چهره را زیبا می‌سازد غم را می‌زداید و دیده را جلا می‌دهد، چنان که
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله) درباره این سه اثر فرمود:
«صلاة اللّیل تحسن الوجه و تذهب بالهمّ و تجلوا البصر»
نماز شب چهره را نیکو می‌کند و غم را می‌زداید و دیده را جلا می‌دهد.
۱۰.بهشت، پاداش آن است.رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله) هنگام ارتحال به
ابوذر فرمود:
«یا اباذرًّ! احفظ وصیة نبیک تنفعک، من ختم له بقیام اللّیل ثمّ مات فله الجنّة»
ای ابوذر سفرش پیامبرت را حفظ کن که برایت سود آور است: هر کس آخر کارش با نماز شب باشد و بمیرد،
بهشت برای اوست.
امام خمینی بیداری در آخر شب را با قطع نظر از عبادت، دارای اهمیت و آثار فراوانی می‌داند و آن را سیره
ائمه (علیهم‌السّلام) و علمای بزرگ معرفی می‌کند.
ایشان راه دستیابی به حقیقت و سر نماز را بیداری در شب می‌داند.
امام خمینی با استناد به روایتی در بیان اهمیت و آثار نماز شب معتقد است که هر عمل نیکی که انسان به جا می‌آورد ثوابی برای آن است مگر نماز شب، زیرا خداوند بیان نکرده
ثواب آن را به جهت عظمت و جایگاه شان نماز شب لذا آن قرةالعینی است که خدای تعالی ذخیره کرده، هیچ‌کس بر آن آگاه نیست که چه چیزی می‌باشد، ازاین‌رو اگر بیداری شب انسان را به حقیقت و سر نماز آگاه کند جزای آن چیزی جز جمال جمیل حق نمی‌باشد
و خداوند متعالی در وصف مؤمنین فرموده:
(تَتَجَافَی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ).
امام خمینی کمال نماز شب را
نیت خالص می‌داند که تنها باید برای تقرب به خدا و تاسی به اولیای دین باشد تا آن عبادت، خالصانه تحقق پیدا کند و آثار نماز شب بر آن
مترتب گردد؛ ازاین‌رو خواندن نماز شب برای افزایش روزی، عبادتی خالصانه نخواهد بود، بلکه برای آبادانی دنیا و رسیدن به خواسته‌های نفسانی و دنیوی است.
ایشان خاطرنشان کرده که نزد اهل معرفت نیز این‌چنین نمازی، ارزش نداشته همانند دیگر کسب‌های مشروع، بلکه از آنها نیز کم‌ارزش‌تر است.
ازجمله آثار نماز شب می‌توان به رفع کسالت از بدن، نورانی شدن نمازگزار، ازمیان‌رفتن هم‌وغم دانست. امام خمینی نماز شب را سبب شرف و زینت مؤمن در آخرت و توسعه روزی او در دنیا می‌داند.
•
اوقات نماز شب•
دعوت پیامبر به نماز شب•
کیفیت نماز شب•
•
سایت اندیشه قم، برگرفته شده از مقاله «نماز شب»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۰/۰۴. •
ساعدی، محمد، (مدرس حوزه و پژوهشگر) ،
موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
