نقد کتاب اسرار الشهادة
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب اکسیر العبادات فی آسرار الشهادات، اثر ملا آقا
بن عابد
بن رمضان
بن زاهد شیروانی دربندی حائری، معروف به
فاضل دربندی (۱۲۸۵ یا ۱۲۸۶ق)
می‌باشد.
دربندی را «شیخ فقیه نبیه، متکلم محقق مدقق، جامع معقول و منقول، عارف به
فقه و
اصول»
معرفی کرده‌اند. دربندی در این کتاب، به تفصیل به تشریح و تبیین حادثه
عاشورا پرداخته است. او این اثر را در ۴۴ مجلس و دوازده مقدمه و یک خاتمه (که خاتمه نیز دارای سه مجلس است) نگاشته است. مدت نگارش این اثر، هجده ماه و تاریخ پایان نگارش آن، روز
جمعه، پانزدهم
ذیقعده سال ۱۲۷۲ قمری بوده است.
این کتاب دارای ویژگی‌هایی است که در این میان، سه ویژگی آن برجسته به نظر می‌رسد:
۱. تحلیلی بودن آن: مؤلف این کتاب، تنها به تدوین اخبار و توصیف وقایع نپرداخته است؛ بلکه به سبب آشنایی با
حکمت و معقولات، و داشتن ذهنی خلاق و نقاد، در مواردی به تحلیل گزارش‌ها و کیفیت جمع بین اخبار معارض نیز پرداخته است.
۲. ضعیف و خرافه آمیز بودن بسیاری از مطالب آن: نویسنده در این اثر، افزون بر آنکه گزارش‌های نادر و دور از واقعیت و در مواردی، خرافه آمیز نقل کرده، دست به توجیه آنها زده و دلایلی برای درستی آنها، بیان کرده است.
۳. مفصل بودن آن: این کتاب تا عصر خود، مفصل‌ترین کتاب در
تاریخ عاشورا بوده است و تا آن تاریخ، نگاشته‌ای به این تفصیل، فراهم نشده بود.
در این بخش به گوشه ای از سخنان بزرگان درباره دربندی اشاره می‌کنیم:
اما درباره خود مؤلف، مرحوم
محدث قمی می‌نویسد:
در مقام اخلاص کیشی نسبت به
حضرت سیدالشهدا (ارواحنا فداه) و در اقامه مصیبت و تعزیت و سوگواری آن مظلوم، بی اختیار بوده؛ به نحوی که در بالای
منبر، از شدت
گریه، غش می‌کرده و بی اختیار عمامه بر
زمین می‌زده و گریبان چاک می‌کرده و نقل شده در روز عاشورا لباس خود را از بدن می‌کند و لنگ می‌بست و خاک بر سر می‌ریخت و گل به بدن می‌مالید و به همان هیئت بر منبر می‌رفت.
سخن دربندی درباره چگونگی بهره‌گیری وی از کتابی که متعلق به یکی از روضه خوانان معاصر خود به نام سید جعفر بوده، در واقع بیانگر اساس سست و بی‌پایه او در نقل گزارش‌های مربوط به تاریخ عاشور است.
این اثر به سبب داشتن اخبار و گزارش‌های سست و بی اساس، از همان آغاز هدف
نقد و خرده‌گیری معاصران نویسنده و اندیشمندان بعدی قرار گرفته است؛ چنان که حدیث شناسان و اندیشمندانی همانند محدث نوری،
تنکابنی،
آقا بزرگ تهرانی،
سید محسن امین و
استاد مطهری بر این کتاب، ایرادهای بسیاری گرفته‌اند.
به گزارش آقا بزرگ تهرانی، دربندی خود، این کتاب را از فصل «مقام وحدة الحسین» به بعد در سیزده باب (که هر باب شامل چند مجلس است) ترجمه، و به نام
ناصرالدین شاه،
سعادات ناصری نام گذاری کرد که بارها چاپ شده است.
همچنین شخصی به نام میرزامحمد
حسین بن علی اکبر این کتاب را به فارسی برگرداند و با عنوان انوار
السعادة فی ترجمه اسرارالشهادة در تبریز چاپ کرد.
به سبب عربی بودن متن اسرار الشهادات و تفصیل آن، دربندی بعدها مقتلی مختصر و فارسی با نام سرمایه
ایمان و جواهر ایقان در ترجمه و شرح اسرارالشهادت
نوشت که این نیز چاپ شده است.
شایان توجه است که چاپ قدیم اکسیر العبادات، مطالب خلاف واقع بیشتری دارد؛ اما در چاپ و تحقیق جدید آن، برخی از این گونه مطالب، حذف شده است. (دربندی آمار سپاه دشمن را به نقل از مقتل
ابن عصفور بحرانی، ۴۶۰ هزار نفر گفته که ۳۳۰ هزار نفر آن به دست
امام حسین (علیه‌السّلام) ، ۲۵ هزار نفر (غیر از مجروحان) به دست
حضرت عباس، و ۲۵ هزار نفر دیگر به دست سایر
بنی هاشم کشته شدند و از لشکر عمر
سعد تنها هشتادهزار نفر باقی ماند. این گزارش در چاپ جدید حذف شده است.)
صرف نظر از اساس نادرست و غیرعلمی نویسنده، از کتابی با این گستردگی، با توجه به سرعت در تالیف آن، که گفته شده در هجده ماه نوشته شده است، و با توجه به امکانات اندک آن روزگار در شناسایی منابع معتبر، تا چه رسد به گزینش و استفاده از آنها، نمی‌توان انتظار دقت و موشکافی علمی در گزینش صحیح و ارائه گزارش‌های معتبر در نقل حادثه عاشورا داشت.
چنان که اشاره شد، این اثر گزارش‌های نادرست، موهن، عجیب و افسانه‌ای بسیاری دارد؛ چندانکه گزارش فهرست‌وار آنها، خود چند صفحه را در برمی‌گیرد و از حوصله این نوشتار خارج است. از این رو تنها به ذکر چند نمونه اکتفا می‌کنیم:
۱. گزارش ناپذیرفتنی کیفیت خروج امام
حسین (علیه‌السّلام) به همراه خاندانش از مدینه با موکب مجلل و با شوکت و با چهل محمل حریر و دیباج همانند حاکمان و پادشاهان؛
۲. گزارشی افسانه‌ای و خیالی آمار لشکر
عمر سعد بالغ بر یک میلیون و ششصدهزار نفر
و در جای دیگر، ۴۶۰ هزار نفر و کشته شدن ۳۳۰ هزار نفر از آنان به دست امام
حسین (علیه‌السّلام) و ۲۵ هزار نفر به دست حضرت عباس (به جز مجروحان) و ۲۵ هزار نفر به دست دیگر
بنی هاشم و جان سالم بدر بردن تنها ۸۰ هزار نفر از آنان
وی در جای دیگر، تعداد کشته‌های دشمن را به دست امام
حسین (علیه‌السّلام)، به چهارصدهزار نفر و تعداد
سپاه را به پانصدهزار نفر رسانده است؛
۳. هفتاد
یا ۷۲ ساعت بودن روز عاشورا،
۴. نام بردن از افرادی به عنوان یاران امام
حسین (علیه‌السّلام) یا افراد سپاه عمر
سعد که در هیچ منبع معتبری نام آنان یافت نمی‌شود، از جمله عبدالله
بن شقیق،
اسحاق
بن مالک اشتر
کثیر
بن یحیی انصاری،
مارد
بن صدیف تغلبی،
غلامی به نام مبارک،
مسعود هاشمی
و...
۵. قصه ساربان امام و جنایت او نسبت به بدن مطهر آن حضرت (علیه‌السّلام) در شب یازدهم
محرم.
پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۱۲۵_۱۲۹
