نشریه تمدن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نشریه تمدن، نشریه‌ای سیاسی و اجتماعی متعلق به نخستین سال‌های مشروطیت می‌باشد.
این نشریه به
سردبیری و صاحب امتیازی میرزا رضاخان مدبّرالممالک هرندی، به تناوب و در دوره های مختلف، در
تهران منتشر می‌شد.
میرزا رضاخان، متولد روستای هرند، از توابع شهرستان
اصفهان، بود. مدتی در
حوزه علمیه اصفهان تحصیل کرد، سپس در اوان مشروطیت، در کسوت
روحانیت، با عنوان «مدیرالشریعه» به
تهران آمد، اما در پی حادثه‌ای که باعث شد به حکم علاءالدوله، حاکم تهران، شلاق بخورد (۱۳۲۳)، و نیز به سبب
سوء ظن به روحانیون در پی حمله به کالسکه صدراعظم، این عنوان و لباس روحانیت را به کناری نهاد و در چاپخانه
خورشید به کار پرداخت.
این امر او را با مطبوعات آشنا کرد و سبب شد که در ۲۲ سالگی در مقام مدیر، نشریه تمدن را منتشر کند.
پس از به توپ بسته شدن مجلس به دستور محمدعلی شاه، از طریق بوشهر به
هند گریخت
و در آن‌جا در روزنامه حبل المتین
در دفاع از مشروطیت و انتقاد از استبداد، مقاله نوشت،
سپس راهی
مصر شد اما تلاش‌های وی برای ادامه انتشار تمدن در مصر به جایی نرسید. او از راه
استانبول به
قفقاز و سپس به
رشت رفت و از آن‌جا همراه مجاهدان
گیلان به تهران آمد و انتشار تمدن را از سر گرفت.
نخستین شماره تمدن به قطع ۲۲ در ۳۵ سانتیمتر در چهار صفحه در هفدهم
ذیحجّه ۱۳۲۴، پس از استقرار مجلس شورای ملی، انتشار یافت
که اجازه انتشار آن همراه با نشریه‌های ندای وطن، صبح صادق و حبل المتین صادر شده بود.
بهای تک شماره آن صد
دینار و اشتراک یک ساله آن دوازده قران و در شهرستانها هفده قران، در قفقاز و روسیه چهار منات و در
هندوستان هفت روپیه بود.
ترتیب انتشار آن تا دو ماه، هفته‌ای یک شماره و بعد از دو ماه هفته‌ای دو و از شماره اول سال دوم چهار شماره بود.
در دوره نخست جمعاً ۹۴ شماره تمدن به چاپ رسید
اما در پی به توپ بسته شدن مجلس و گریختن مدبّرالممالک به
هند، انتشار آن متوقف شد. مدبّرالممالک، به یاری سیدجلال الدین مؤیدالاسلام، یک شماره از تمدن را در کلکته، اول
رمضان ۱۳۲۶، به چاپ رساند و یک شماره را نیز در رشت در ۲۹
ربیع الاخر ۱۳۲۷ منتشر کرد.
پس از فتح
تهران، اولین شماره تمدن از سال چهارمِ تأسیس آن در سه شنبه ۷
شوال ۱۳۲۸ منتشر گردید.
در ۱۳۲۹، تمدن به صورت روزانه و در قطع خشتی با عنوان اطلاعات روزانه تمدن با تغییراتی در محتوای آن به چاپ رسید
و نشر آن تا۱۳۳۰ دوام یافت.
تمدن در چاپخانه‌های آن دوره
تهران، از جمله خورشید و مجلس،
چاپ سربی می‌شد.
مدبّرالممالک پس از تعطیل شدن تمدن در ۱۳۳۰، سرپرست روزنامه های دیوان عدالت و روزنامه رسمی دولت
ایران و نیز چاپخانه تمدن شد.
وی در هفدهم
صفر ۱۳۳۶ در تهران درگذشت. در مراسم
تشییع جنازه وی همه کارگران چاپخانه‌های تهران شرکت کردند؛ در نتیجه، در نوزدهم صفر آن سال هیچ روزنامه ای در تهران منتشر نشد.
بررسی محتوا و موضع گیریهای سیاسی ـ اجتماعی تمدن نمی‌تواند مستقل از عقاید مدیر آن باشد، وی از جمله اندیشمندان در باب سنّت و تجدد بود و جهت گیری عمده تمدن را او تعیین می‌کرد؛ عبارت «آینه ملی» بر پیشانی روزنامه، نماد برجسته این موضع گیری و تأکید وی بر ملی گرایی بود (شماره اول جمله «هواللّه حسبی» آمده است).
تمدن ورای جناح بندیهای سیاسی در ایران، در جستجوی بنیانهای نظری علل عقب ماندگی جوامع آسیایی و مبارزه با خُرافه و غلبه بر موانع پیروی از خردورزی و معضلات آموزش دانش جدید در ایران بود.
از دیگر ویژگی‌های این نشریه، توجه به مسائل زنان
و جوانان،
به عنوان بخشی از رویکرد آن به توسعه سیاسی و فرهنگی، بود. گفتنی است که تمدن، بیشتر، نمایندگان مجلس و کارگزاران عالی رتبه دولتی را مورد خطاب قرار می‌داد.
در مجموع، سیر محتوایی تمدن از مقالات آتشین و موضع گیریهای تند به اتخاذ مواضع معتدل‌تر و مباحث بنیادی‌تری در حوزه‌های سیاسی و اجتماعی گرایید.
(۱) محمدعلی تربیت ، تاریخ مطبوعات ایران در ادوارد گرانویل براون ، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت ،ج ۲، ترجمة محمد عباسی ، تهران ?( ۱۳۳۷ ش ) ؛
(۲) محمدحسین خسروپناه ، «مدبرالممالک هرندی و رویارویی سنت و مدرنیته در ایران »، گفتگو ، ش ۲۲ (زمستان ۱۳۷۷)؛
(۳) یاسنت لویی رابینو، روزنامه های ایران : از آغاز تا سال ۱۳۲۹ ه ق / ۱۲۸۹ ه ش ، با اضافات و شرح کامل به همراه تصاویر روزنامه ها ، ترجمه و تدوین جعفر خمامی زاده ، تهران ۱۳۷۲ ش ؛
(۴) محمد صدرهاشمی ، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان ۱۳۶۳ـ۱۳۶۴ ش ؛
(۵) محمد محیط طباطبائی ، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران ، تهران ۱۳۷۵ ش ؛
(۶) مطبوعات ایران : فهرست تحلیلی کتابخانة مجلس سنا ، ( گردآوری ) شهین اسفندیاری و دیگران ، تهران : مؤسسة تحقیقات و برنامه ریزی علمی و آموزشی ، ۱۳۵۸ ش ؛
(۷) محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی ، تاریخ بیداری ایرانیان ، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی ، تهران ۱۳۶۲ ش .
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «نشریه تمدن»، شماره۳۸۶۷.
