نشأة المدینة العربیة الإسلامیة:الکوفة (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«نشاة المدینة العربیة الاسلامیة الکوفه»، تالیف هشام جعیط نویسنده، مورخ و متفکر تونسی به
زبان عربی است. نویسنده در این اثر تاریخ
کوفه را از زمان فتح
عراق و تاسیس آن مطالعه و آن را از جنبه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی با تامل در مراکز مهم تمدنی مشرق زمین و تاثیرات آنها در ایجاد این شهر مورد بررسی قرار داده
است.
نویسنده کتاب را بدون هیچ مقدمه‌ای آغاز و آن را در هفت باب تدوین کرده
است. مطالب هر یک از ابواب در چندین بخش تنظیم شده که در گزارش محتوا به آنها پرداخته خواهد شد. در انتهای اثر نیز پس از یک خاتمه کوتاه در دو بخش الحاقی، جایگاه کوفه در
تاریخ اسلام و سیاست و ایدئولوژی و فرهنگ این
شهر و همچنین تاریخچه حضور «قبایل یمنی» در
کوفه و نقش فرهنگی و تمدنی آنها تبیین شده
است.
نویسنده در ابتدای کتاب به تاریخ ایجاد کوفه در سال ۱۷ هجری/ ۶۳۸ میلادی و ارتباط تنگاتنگ تاسیس این شهر با فتح عراق توجه داده
است. وضعیت عراق پیش از فتح
اسلامی و رویداد
قادسیه که سرنوشت
مسلمانان و
ایرانیان را تغییر داد، از دیگر مطالب این باب
است. مسلمین با فتح ایران ساسانی در پایان بخشیدن به دوران شاهنشاهی کهنسال ساسانی، وارث تمدن و فرهنگی غنی و بی سابقه گردیدند؛
قادسیه در عین حال نقطه بر خورد فرهنگ اسلامی با تمدن ایرانی بود. در بخشی از این باب اسامی قبایلی که واقعه
قادسیه را مشاهده کرده‌اند و تعداد مردان آنها و تقسیمات قبیله در جدولی ارائه شده
است. اعراب پس از واقعه
قادسیه به سوی
مدائن حرکت کرده و بر این شهر تسلط یافتند. بخش نهایی این باب به چگونگی ایجاد کوفه و موقعیت جغرافیایی آن اختصاص یافته
است.
در این باب از کتاب به یک سؤال پاسخ داده شده
است: آیا
کوفه تنها یک شهر نظامی یا یک شهر حقیقی بوده
است؟ این مسئله با ترسیم نقشه‌های از
بازارها به عنوان عنصر اساسی در شهرسازی تبیین شده
است.
مسجد و قصر دو مکانی مهمی هستند که در این نقشه دیده می‌شوند. نقشه جغرافیایی قبایل این شهر بر حسب روایت سیف بن عمر از دیگر بخش‌های قابل توجه این باب
است.
هشام جعیط با استناد به این متون و با احتیاط ویژه خود می‌نویسد: «سه عنصر به فضای کوفه ابتدایی شکل می‌دهند: نخست منطقه وسیع مرکزی که منطقه‌ای
است،
مذهبی و سیاسی؛ شامل مسجد و قصر، مرکز تجمع امت و مقر فرماندهی. در فراسوی این منطقه زمین‌های محل سکونت قبایل (خطط) که حول این هسته مرکزی، مرزبندی شده و مشخص- که گویی فضایی
است مقدس- قرار گرفته‌اند. در مرحله سوم که یک عنصر در جداکننده و آمد و شدی (مناهج) وجود دارد و به سهم قبال فردیت می‌بخشد و تجمع هر چه سریع تر مقاتله(مردم)را در فضای وسیع مرکز امکان پذیر می‌کند. مسلما باید پیرامون مبانی اولیه چنین چشماندازی از خود سؤال کرد؛ اما تردیدی نیست که ابتدا باید وجود و حقیقت این چشم انداز را دقیقا مشخص ساخت».
به نظر جعیط طرح اولیه کوفه بی نهایت منظم بوده، می‌توانسته به ایجاد شهری بزرگ، که دارای فضای هندسی
است، بی نجامد. تخطیط اولیه چون نطفه‌ای راستای توسعه بعدی شهر را دیکته می‌کند. این شهر نمونه ی اولیه
شهرهای اسلامی است؛ اما چه نسبتی با شهرهای آینده ی اسلامی همچون
قاهره دارد؟ از لحاظ مورفولوژی نمونه شهر کلاسیک اسلامی، چنان که در
مصر دیدیم، قاهره به نظر انبوه و متراکم، درهم، نامنظم، پرپیچ و خم، پرآشوب و سراسر بن بست و دارای کوچه‌های تنگ می‌نماید.
این دگردیسی از یک سوی ادامه ی الگوی اولیه
است و از جهت دیگر با نظم ملحوظ در طرح اولیه کوفه تناقض آشکار و رابطه ی معکوس دارد. با این ملاحظات آیا «هندسه ی تخطیط» می‌تواند، نمونه اولیه‌ای برای معرفی یک شهر اسلامی از ورای گونه‌های مختلف، مکانی و زمانی آن باشد. این سؤالی
است که باید آن را در الزامات گوناگون آن مطرح کرد.
نویسنده معتقد
است که قبل از تامل بیشتر در این مسایل، باید به الگوی
بغداد نیز اشاره کرد که به نظر می‌رسد، پل رابطی
است بین کوفه به عنوان نخستین شهر اسلامی و قاهره به مثابه آخرین نتایج تحولات تاریخی شهر در تمدن دوره ی میانه اسلام. بغداد و مورفولوژی آن شاید بتواند راز گسترش شهر اسلامی را از یک نظم اولیه به بی نظمی و در عین حال ویژگی‌های انضباط آخرین را توضیح دهد.
اینکه این شهر را می‌توان به عنوان یک شهر اسلامی دانست یا باید آن را نمونه‌ای از یک شهر شرقی به حساب آورد، مطلبی
است که به تبیین آن اقدام شده
است. این مطلب با توجه به فترات زمانی که بر این شهر گذشته و تاثیرپذیری از
یونان ،
بابل ، بیزانس و یا عصر
عباسی ، مورد بررسی قرار گرفته
است.
در ابتدای این باب به این نکته مهم اشاره شده که ایجاد کوفه به لحاظ مکانی و زمانی از یونان،
فارس ، بیزانس امپراتوری آن زمان متاثر بوده
است. مفهوم «شهر» و و اقعیت آن در بلاد عرب موضوع دیگر مورد بحث می‌باشد. نویسنده معتقد
است که اولین اصطلاحی که عرب برای مفهوم شهر به کار برده
است، «قریه»
است نه کلمات
مدینه و یا مصر. این لفظ را
قرآن کریم مکرر بر مدینه به معنای عام و خاص آن مثل مکه و طائف اطلاق کرده
است. در حقیقت تجارب شهرهای متعدد بلاد عرب به کوفه منتقل گردید که به جهت تبیین این مسئله در انتهای این باب ویژگی‌های شهرهای
مکه ، طائف و مدینه مورد بررسی قرار گرفته
است.
کوفه چهره حقیقی اش را در عصر اموی کسب کرد. اولین مورخینی که از کوفه گزارش داده‌اند: سیف بن عمر، ابی مخنف، یعقوبی و بلاذری بوده‌اند. در
تاریخ طبری بین سال‌های ۴۵ و ۵۳ هجری اثری از ساخت
مسجد کوفه و حتی بناء قصر وجود ندارد؛ اما مصادر مذکور همگی به ساخت مسجد اشاره کرده‌اند. در ادامه این باب به جهت آشنایی با اماکن اصلی شهر کوفه در ضمن چند مرحله نهضت مختار تشریح شده
است. در آخر نیز قیام شبیب مورد توجه قرار گرفته
است.
تطورات این شهر در خلال اعصار اموی و عباسی و تعداد ساکنین این شهر در ضمن جداولی، همچنین تطورات بازار وانواع آن، تعداد مساجد کوفه،
حمام‌ها ، بیابان‌ها، دیوار و خندق از دیگر مباحثی
است که به دقت مورد مطالعه قرار گرفته
است.
این باب با عنوان کوفه نمونه شهر اسلامی مطرح شده
است. مطالب این باب در ضمن مقایسه‌ای بین
کوفه و شهرهای واسط و بغداد انجام پذیرفته
است.
در پاورقی به قلم نویسنده آدرس مطالب و توضیح برخی الفاظ و اصطلاحات آمده
است. در انتهای اثر فهرست مراجع و مطالب کتاب آمده
است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
