نسخه‌شناسی التنبیهات العلیه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
هزار سال است که علما
و دانشمندان رساله‌ها
و کتاب‌هایی در تبیین
اسرار و آداب و رموز نماز به نام‌های مختلف
و به زبان‌های گوناگون می‌نگارند
و هنوز این
راز سربسته است.
پس از
قرن پنجم هجری، از زمان
شیخ الرئیس ابوعلی سینا تاکنون نگاشته‌هایی در احکام ظاهری
نماز و ادب حضور در آن
و اسرار باطنی آن
و در قالب رساله‌هایی مستقل
و بعضاً غیر مستقل همراه کتاب‌های اخلاقی
و عرفانی
و یا بعضاً کتاب‌های فقهی بخشی
و یا فصلی از آن به این موضوع پرداخته شده است. مانند
احیاء علوم الدین غزالی و المحجة البیضاء فیض کاشانی (ره).
علامه تهرانی در
ذریعه شماری از این رساله‌ها را معرفی کرده است، بسیاری از کتاب‌ها که در این موضوع به رشته تحریر درآمده، با نام اسرار نماز یا اسرار الصلاة
و… نبوده بلکه به عناوین مستقلی مانند جامع الخیرات
و یا معیار الصلاة
و… نام گذاری شده است.
در مقدمه اسرار نماز (
ترجمه اسرار الصلاة
شهید ثانی (ره)) سی عنوان از کتاب‌هائی که در موضوع اسرار الصلاة است، به عنوان کتاب‌نامه اسرار نماز معرفی شده است که این‌جا تمام آن موارد با مواردی که استدراک کتاب‌نامه به حساب خواهد آمد معرفی خواهد شد.
در پیرامون
اسرار و رموز نماز ده‌ها کتاب ارزنده از علمای بزرگ
و فقهای عالیقدر در طول چهارده قرن به رشته تحریر درآمده که اسامی قسمتی از آن‌ها را در زیر می‌آوریم:
۱. اسرار الصّلاة از حسین بن عبدالله بن سینا، متوفّای (۴۲۷ ه).
ابن سینا این کتاب را در سه بخش تحت عنوآن‌های:
ماهیّت نماز، احکام ظاهری
و اسرار باطنی نماز، ظاهر
و باطن
نماز بر چه کسانی
واجب است، تألیف نموده است.
این کتاب در ضمن (کلمات المحقّقین) به سال (۱۳۱۵ ه) در
تهران و چاپ
و در سال (۱۴۰۲ ه) در
قم افست شده است.
ترجمه فارسی آن به قلم (ضیاء الدّین دری) به سال ۱۳۲۶ شمسی در تهران به چاپ رسیده است.
۲. اسرار الصّلاة از
سیّد ابن طاووس متوفّای (۶۶۴ ه) اسم کامل آن (اسرار الصّلاة
و انوار الدّعوات) است.
۳. اسرار الصّلاة از شیخ جمال الدّین،
احمد بن شمس الدّین محمّد بن فهد اسدی حلّی، متوفّای (۸۴۱ ه) مدفون در
بقعه معروفش در
کربلا.
۴. اسرار الصّلاة از مولی
محمّد سعید شریف، بن
محمّد مفید قمی متوفّای بعد از (۱۱۲۶ ه) این کتاب به سال ۱۳۱۳ ه در حاشیه کتاب شرح الهدایه چاپ شده است.
در این رابطه دو کتاب دیگر به نام‌های: (روح الصّلاة)
و (حقیقة الصّلاة) به
قاضی سعید قمی نسبت داده شده، که احتمالاً همان (اسرار الصّلاة) می‌باشد.
برخی از بزرگان معتقدند که این کتاب بهترین کتابی است که در این رابطه نوشته شده است.
۵. اسرار الصّلاة از مولی
علی اکبر کرمانی، از علمای معاصر ناصرالدّین شاه. این کتاب به فارسی نگاشته یافته
و در سال (۱۲۷۱ ه) به طبع رسیده است.
۶. اسرار الصّلاة از صائن الدّین
علی ّ بن
محمّد بن
افضل الدّین ترکه، متوفّای چهارم
ذیحجّة الحرام (۸۳۰ ه).
نسخه‌ای از این کتاب در ۶۰ صفحه به تاریخ (۱۰۸۴ ه) در کتابخانه
آیت‌الله مرعشی در قم موجود است.
۷. اسرار الصّلاة از
مصطفی بن محمد خوئی، که نسخه‌ای از آن به خطّ مؤلّف در ۱۶۶ صفحه در کتابخانه وزیری یزد موجود است.
۸. اسرار الصّلاة از
علی نقی بن محمّد رضا همدانی، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مرحوم آخوند در همدان
و نسخه ناقصی در کتابخانه
آیت‌الله گلپایگانی در قم موجود است.
۹. اسرار الصّلاة از حاج
محمّد بن نادعلی بروجردی، که نسخه‌ای از آن در ۱۵۶ صفحه در کتابخانه آیت‌الله مرعشی قم موجود است.
۱۰. اسرار الصّلاة از شیخ
محمّد حسین خراسانی، که در تاریخ (۱۳۸۹ ه) در ۱۷۳ صفحه رقعی در تهران چاپ
و منتشر شده است.
۱۱. اسرار الصّلاة از
سید کاظم رشتی، متوفّای (۱۲۵۹ ه) که نسخه خطّی آن در ۳۰ صفحه در کتابخانه آیت‌الله مرعشی در قم موجود است.
۱۲. اسرار الصّلاة از
سیّد میر محمّد صالح بن
امیر عبدالواسع خاتون آبادی، متوفّای (۱۱۱۶ ه).
۱۳. اسرار الصّلاة از
سیّد جعفر سبزواری، خواهرزاده
سیّد محمّد سبزواری متوفّای (۱۱۹۸ ه).
۱۴. اسرار الصّلاة از
سیّد مرتضی بن سیّد محمّد کشمیری، از شاگردان
سیّد دلدار علی، متوفّای (۱۲۳۵ ه).
۱۵. اسرار الصّلاة از
سید موسی بن سیّد محمّد مستوفی همدانی، متوفّای حدود (۱۳۰۰ ه).
۱۶. اسرار الصّلاة از حاج
میرزا جواد آقای ملکی تبریزی، متوفّای (۱۳۴۳ ه) از تربیت یافتگان مکتب مولی
حسین‌قلی همدانی، که در سال (۱۳۲۰ ه) از
نجف اشرف به
ایران بازگشت
و در
قم رحل اقامت افکند. برخی از مراجع بزرگ عصر در خدمت ایشان تلمّذ نموده‌اند. معظّم له روز
عید سعید اضحی (۱۳۴۳ ه) وفات نموده، در کنار
بقعه (
میرزای قمی) در
شیخان قم مدفون شدند.
مرحوم ملکی کتاب پر ارج (اسرار الصّلاة) را در قم تألیف کردند
و به سال (۱۳۳۸ ه) با چاپ سنگی منتشر نمودند
و چاپ سوم آن به سال (۱۳۹۱ ه) در ۳۲۰ صفحه در تهران منتشر شد.
این کتاب اخیراً به فارسی نیز
ترجمه و منتشر شده است.
۱۷. اسرار الصّلاة از حاج
شیخ عبّاس حائری تهرانی، متوفّای ۱۳۶۰ ه صاحب کتاب: (الجواب الصّائب
عن شبهة ایمان ابی طالب)
و دیگر آثار ارزشمند.
۱۸. اسرار الصّلاة از مولی
عبّاس بن
اسماعیل بن
علی بن
معصوم قزوینی، که در سال (۱۲۹۴ ه
و ۱۳۰۴ ه) در ایران به چاپ رسیده است. اسم کامل آن: (اسرار الصّلاة
و آدابها
و ادعیتها) می‌باشد.
۱۹. اسرار الصّلاة از شیخ
محمّد بن علی اکبر فرید نهاوندی، متوفّای ۱۳۳۰ شمسی.
این کتاب تحت عنوان (اسرار الصّلاة یا رموز نماز) در ۴۴۸ صفحه به چاپ رسیده است.
۲۰. اسرار العبادات از مولی
محمّد تقی خرقانی، که آن را به فارسی تألیف کرده
و تا (سرّ الاسلام) نوشته است
و پسرش شیخ محسن (اسرار تشریع الصّلاة) را به آن افزوده است. تاریخ کتابت آن (۱۳۲۱ ه) است.
۲۱.
ترجمة الصّلاة از مولی
محسن فیض کاشانی، متوفّای (۱۰۹۱ ه) که در ۱۶۸ صفحه به قطع رحلی به چاپ رسیده است.
تاکنون بیش از ۱۰ کتاب تحت عنوان (
ترجمة الصّلاة) از بزرگان
شیعه به زبان‌های عربی، فارسی
و اردو به رشته تحریر درآمده است.
۲۲. التّنبیهات العلیّة از
شهید ثانی، معروف به (
اسرار الصّلاة) که اسم کامل آن (
التنبیهات العلیّة علی وظائف الصّلاة القلبیّة) می‌باشد. در پایان مقدّمه راجع به این کتاب
و مؤلّف بزرگوار آن مشروحاً سخن خواهیم گفت.
۲۳. جامع الخیرات از مولی محمّد علی بن محمّد حسن آرانی کاشانی، متوفّای (۱۲۵۹ ه) این کتاب شرح کتاب اسرار الصّلاة
شهید ثانی است.
۲۴. الدّرّة البیضاء از شیخ
علی بن غلام‌علی قزوینی، معاصر ناصرالدّین شاه، که نسخه‌ای از آن در ۶۰۰ صفحه در کتابخانه
مسجد اعظم در قم موجود است.
۲۵. غرّة الجبین از مولی
محمّد مهدی استرآبادی، متوفّای (۱۲۵۹ ه) در لکهنو، که آن را در
اسرار نماز به رشته تحریر درآورده است.
۲۶. مرآت الصّلاة از خطیب توانای معاصر، مرحوم حاج میرزا
حسن ناصرزاده تبریزی، متوفّای (۱۴۰۰ ه) که عمری در سنگر
وعظ و خطابه از حریم
اهل بیت عصمت
و طهارت دفاع کرد، این کتاب در ۲۴۰ صفحه به سال (۱۳۹۲ ه) در تبریز به چاپ رسیده است.
۲۷. مصباح النّجاة فی اسرار الصّلاة از شیخ
عبدالحسین تهرانی، هم‌نام
و معاصر شیخ عبدالحسین تهرانی مشهور به (
شیخ العراقین) متوفّای (۱۲۸۶ ه).
مؤلّف به سال (۱۲۸۳ ه) کتاب اسرار الصّلاة شهید را نوشته، حواشی
و شروحی بر آن افزود.
این کتاب به سال (۱۳۹۱ ه) در ۲۹۷ صفحه رقعی در تهران چاپ
و منتشر شد.
۲۸. معیار الصّلاة از
عبدالوحید بن
نعمة الله بن
یحیی استرآبادی، از علمای
قرن یازدهم
و از شاگردان
شیخ بهائی (قده).
۲۹. منهاج الولاة فی اسرار الصلاة از
آقا محمّد حسین بن آقا محمّد باقر که در سال (۱۲۶۴ ه) در بروجرد آن را به رشته تحریر درآورده است.
۳۰. هشت بهشت از میرزا محمّد طبیب‌زاده احمدآبادی، صاحب شمس طالعه در شرح
زیارت جامعه. این کتاب به سال (۱۳۷۱ ه) در ۱۷۸ صفحه در اصفهان به چاپ رسیده است.
همانطوری که ملاحظه کردید، اکثر این کتاب‌نامه از کتاب‌های
ذریعه و طبقات الاعلام شیخ آقا بزرگ تهرانی و فهارس نسخ خطی بعضی از کتابخانه‌ها است. از آن جائی که مطالب کتاب‌شناسی
و نسخه‌شناسی اسرار الصلاة در کتاب ذریعه منحصر بفرد بوده
و به معرفی آنان پرداخته
و کتاب‌نامه اسرار الصلاة را اجمالاً نوشته‌اند، لذا تمام مطالب ذریعه در این‌جا آورده می‌شود، بنگرید:
۱۹۲. أسرار الصلاة. للشیخ جمال الدین أبی العباس أحمد بن شمس الدین محمد بن فهد الأسدی الحلی، المتوفی سنة (۸۴۱ ه )،
و المدفون فی بقعته المشهورة بکربلاء، نسبه إلیه السید المعاصر فی روضات الجنات.
أسرار الصلاة للشیخ محمد تقی، یأتی بعنوان أسرار العبادات.
۱۹۳. أسرار الصلاة للسید جعفر السبزواری المشهدی ابن أخت السید محمد ابن میر شاه قاسم السبزواری، إمام الجمعة بالمشهد الرضوی الذی توفی سنة (۱۱۹۸ ه)، ذکره فی مطلع الشمس. وقال فی فردوس التواریخ (إنّه موجود عندی فیه بیان حکم تشریع الصلاة
و حکم تشریع أجزائها
و أفعالها
و توفی المؤلف فی زمن
حیاة السید میرزا مهدی الشهید سنة (۱۲۱۸ ه)،
و دفن قریباً من خاله المذکور).
۱۹۴. أسرار الصلاة للشیخ میرزا جواد آقا الشهیر بملکی التبریزی نزیل قم،
و المتوفی بها سنة (۱۳۴۴ ه )، کمل العلوم والمعارف فی النجف الأشرف سنین
و هذّب نفسه بمصاحبة جمال السالکین المولی حسین قلی الهمدانی،
و رجع إلی ایران حدود العشرین بعد الثلاثة مائة
و الألف،
و اختار مجاورة السیدة فاطمة بقم،
و بها ألف أسرار الصلاة،
و طبعه سنة (۱۳۳۸ ه).
أسرار الصلاة لآقا محمد حسین بن آقا باقر: إسمه منهاج الولایة یأتی.
۱۹۵. أسرار الصلاة
و ماهیتها للشیخ الرئیس أبی علی الحسین بن عبدالله بن سینا المتوفی سنة (۴۲۷ ه)، أوله (الحمد للّه الذی خص الانسان بشرف الخطاب الی قوله سید الأولین
و الآخرین محمد
و آله أجمعین…
و قسمت هذه الرسالة بثلاثة أقسام
و شرحتها فی ثلاثة فصول) ذکر فی الفصل الأول ماهیة الصلاة،
و فی الثانی أحکامها الظاهرة
و أسرارها الباطنه،
و فی الثالث من یجب علیه ظاهر الصلاة
و باطنها ومن لا یجب.
و هی مختصرة تقرب من مئتین
و خمسین بیتاً،
و سمّاه فی
کشف الظنون برسالة فی الصلاة، توجد نسخة منها عند السید محمد رضا الطباطبائی فی النجف، ضمن مجموعة نفیسة فیها عدة رسائل علمیة
و هی من جمع الفاضل المولی محمد باقر بن منبوداق کتب بعضها بمدرسة الجدة فی اصفهان سنة (۱۰۶۷ه)؛
و رأیت نسخة أخری بطهران فی کتب سلطان المتکلمین الحاج الشیخ محمد.
و طبع ضمن مجموعة کلمات المحققین بطهران سنة (۱۳۱۵ ه).
أسرار الصلاة للشیخ زین الدین الشهید، إسمه التنبیهات العلیة، یأتی.
۱۹۶. أسرار الصلاة للمولی محمد سعید الشریف القمی، طبع علی هامش شرح الهدایة سنة (۱۳۱۳ ه)،
و هو القاضی محمد سعید بن محمد مفید الشریف القمی صاحب أسرار الصنایع الآتی.
أسرار الصلاة الموسوم بالغرة (در ذریعه، ج ۱۶، ص ۲۹ به عنوان الغراء ثبت شده است نه الغرّة
) للشیخ سلیمان بن عبدالله الماحوزی یأتی.
۱۹۷. أسرار الصلاة للسید الأمیر محمد صالح بن الأمیر عبدالواسع الخواتون آبادی المتوفی سنة (۱۱۱۶ ه)، ذکره فی الفیض القدسی وفی الروضات.
۱۹۸. أسرار الصلاة
و آدابها
و أدعیتها، للمولی عباس بن إسماعیل بن علی ابن معصوم القزوینی، فارسی، طبع بایران مرة سنة (۱۲۹۴ ه)،
و أخری سنه (۱۳۰۴ ه)، عبّر فیه
عن والده إسمایل بن علی بسید الفقهاء،
و لعله المولی عباس القزوینی المجاز من السید علی بحر العلوم الذی توفی سنة (۱۲۹۸ ه)، لم أظفر
ترجمة والده، لکن أظنه المولی إسماعیل القزوینی صاحب أنباء
الأنبیاء الآتی.
أسرار الصلاة الموسوم بجامع الخیرات، شرح لأسرار الصلاة للشهید یأتی.
أسرار الصلاة الموسوم بمعیار الصلاة، للمولی عبدالوحید یأتی.
۱۹۹. أسرار الصلاة
و أنوار الدعوات، أو مختار الدعوات
و أسرار الصلاة، سماه المؤلف فی دیباجته بکلا الاسمین،
و هو السید رضی الدین أبوالقاسم علی بن موسی بن طاوس الحلی المتوفی سنة (۶۶۴ ه)، ذکر فی أوّله بعد الخطبة أنه عمد إلی تتمیم مصباح المتهجد لجده الأمی شیخ الطائفة الطوسی،
و أنه رتب من التتمیم، (خمسة أجزاء أحدها فلاح السائل فی عمل الیوم
و اللیلة،
و الثانی زهرة الربیع فی عمل الأسابیع،
و الثالث الدروع الواقیة من الأخطار فیما یعمل کل شهر علی التکرار،
و الرابع الاقبال فی عمل السنة،
و هذا الجزء أعنی أسرار الصلاة هو الخامس منها ثم قال (
و اننی اصوبه الجزء الخامس مدة حیاتی
عن کل أحد إلا أن یأذن من له الاذن فی نبأه أحداً قبل وفاتی).
ثم ّ اعتذر السید
عن ذکر کثیر من الروایات التی أوردها فی ثواب جملة من الأعمال بوجوده عدیدة؛ منها أدلة التسامح فی السنن وهیا أخبار (من بلغه ثواب علی عمل إلخ)؛
و منها أن کثیراً من الرواة المرمیین بالضعف لیسوا من الضعفاء لوجوه کثیرة
و احتمالات عدیدة لا یبقی الوثوق
و الاطمینان بضعفهم.
(أقول) إن السید شرع فی تألیف تتمات مصباح المتهجد بعد سنه (۶۳۵ ه)، فان ّ أول مجلداته فلاح السائل الذی ذکر فی أوله روایته
عن الشیخ أسعد بن عبدالقاهر الاصفهانی فی السنة المذکورة،
و قد ذکر فی أول فلاح السائل أن قصده أن یرتب التتمات فی عشرة مجلدات
و یسمی کلا منها باسم فذکر أن فلاح السائل فی مجلدین،
و زهرة الربیع المجلد الثالث
و جمال الاسبوع الرابع
و سمی الخامس بالدروع الواقیة
و لیس فیه ذکر لأسرار الصلاة المذکور فیظهر أنه عدل
عن قصده فی أول الشروع،
و أنّه بعد ترتیب أجزائه الاربعة شرع فی الخامس
و جعله هذا الکتاب لکنه لما لم یبرزه للناس
و صانه
عن کل أحد مدة حیاته فلم یشتهر فصار الخامس المشهور هو الدروع کما قرره أولاّ فی فلاح السائل.
و أنا لم أظفر بنسخة تامة من هذا الکتاب
و إنما رأیت کراسة من أوّله بخط عتیق ضمن مجموعة فی خزانة کتب سیدنا الحسن صدر الدین الکاظمی.
۲۰۰. أسرار الصلاة للمولی علی أکبر الکرمانی، فارسی مطبوع،
و أظن أنه الآمر بطبع قواعد الشهید سنة (۱۲۷۰ ه)
و الآمر بطبع الذکری سنة (۱۲۷۲ ه)،
و یظهر من الموضعین أنه کان من أجلاء علماء عصر السلطان ناصر الدین شاه، لکن لم أجد
ترجمته فی المآثر
و الآثار،
و لعله ممن فاته کما فاته کثیر ممن اطلعنا علی آثارهم
و بعض أحوالهم
و لا سیما الایرانیین منهم القاطنین فی خارج بلاد إیران مثل العراق
و الهند
و جبل عامل
و غیرها.
۲۰۱. أسرار الصلاة للسید مرتضی بن السید محمد الکشمیری من أجلاء تلامیذ السید دلدار علی النصیر آبادی الذی توفی (سنة ۱۲۳۵ ه)، بل جعله المولی محمد علی الکشمیر الشهیر بپادشاه عدیلا لاستاده فی لیاقته للامامة فی رسالته فی فضل صلاة الجماعة،
و له میزان المقادیر أیضاً.
و هو غیر السید مرتضی الهندی الذی کان من تلامیذ السید دلدار علی أیضاً
و ترجمه معاصره السید مهدی فی تذکرة العلماء کما فی نجوم السماء.
۲۰۲. أسرار الصلاة فارسی للسید میرزا موسی بن میرزا محمد المستوفی الهمدانی من سادات کمالان، أخذ المعقول
عن الحکیم السبزواری،
و توفی حدود الثلاث مئة، أو نیف بعد الألف،
و له تصانیف أخر کانت فی خزانة کتب ولده العالم الحاج آقا محمد الذی توفی بالمشهد الرضوی سنة (۱۳۵۱ ه)،
و ترجمه الفاضل فی المآثر
و الآثار).
همانطور که شیخ آقا بزرگ تهرانی ارجاع داده‌اند بعضی از اسرار الصلاةها را به نام اصلی کتاب که خواهد آمد، ما نیز به جهت تکمیل مطالب ذریعه آن موارد را در این‌جا ذکر می‌کنیم:
(جامع الخیرات فی شرح أسرار الصلاة، للمولی محمد علی بن محمد حسن الآرانی الکاشانی المجاز من المولی احمد النراقی فی (۱۲۱۷ ه)، شرع فیه فی أوّل جمادی الاولی (۱۲۴۲ ه) کما ذکره فی آخر کتابه مطلع الأنوار الآتی فی حرف میم).
(معیار الصلاة فی اسرار الصلاة، للشیخ عبدالوحید بن نعمة الله ابن یحیی الجیلانی أو الاسترآبادی ذکره فی الریاض
و هو تلمیذ الشیخ البهائی علی ما صرح به فی آخر الاثنا عشریة الحجّیة لاستاده،
و قد استنسخه فی ذی الحجة سنة (۱۲۰۵ ه)،
و له أسرار الزکاة
و غیرها).
(منهاج الولاة فی أسرار الصلاة. فارسی، للآقا محمد حسین بن الآقا محمد باقر، الّفه فی بروجرد
و فرغ منه فی زوال یوم الثلاثا، التاسع
و العشرین من شهر الصیام سنة (۱۲۶۴ ه).
و هو مرتب علی فتوحات أوّله (الحمدلله الذی اسری بنا إلی معراج الوصال
و أنعم علینا بمحامد الخصال تجلّی لنا فی محراب العبودیة) یظهر منه أنه عارف حکیم متأله.
و النسخة عند السید عبدالحسین الحجة،
و الظاهر أنه والد الحاج آقا نورالدین البروجردی المتوفی بطهران حدود (۱۳۳۶ه).
(الغراء رسالة فی اسرار الصلاة. للشیخ ابی الحسن سلیمان بن عبدالله بن علی بن الحسن بن احمد السراوی الماحوزی، المولود فی (۱۰۷۵ ه)،
و المتوفی سنة (۱۱۲۱ ه).
و صاحب البلغة
و المعراج، رأیته فی خزانة المولی محمد علی الخوانساری بالنجف عند السید جعفر بن السید باقر بحر العلوم. اوله: (الحمد للّه رب ّ… )
و رتبه علی عشرة فصول، اوّلها فی الوضوء
و عاشرها فی التسلیم
و یأتی له فی… ).
بعضی از آثار در ارتباط با اسرار نماز تحت عنوان عامی به اسامی اسرار العبادات به رشته تحریر درآمده است که مناسب است آن‌ها نیز در این‌جا معرفی شوند. بنگرید:
(۲۰۵. أسرار العبادات. لبعض متأخری الأصحاب، رتّبه علی مقدمة
و خمسة ارکان فی العبادات الخمسة اوّله (الحمد لله رب العالمین والعاقبة للمتقین) ذکر فی أوله أنه أخذ الأسرار الظاهرة للعبادات من کتاب النخبة للمحقق الفیض،
و أخذ الأسرار الباطنة لها من المحجة البیضاء فی
احیاء الأحیاء له أیضاً، رأیته فی الکتب الموقوفة فی بیت السادة آل خرسان فی النجف.
۲۰۶. أسرار العبادات. فارسی للمولی الشیخ محمد تقی الخرقانی، وصل فیه إلی آخر مقالته فی سرّ الاسلام، فلم یمهله أجله لاتمامه فتممه ولده الشیخ محسن إبن محمد تقی بالحاق خمسة فصول به، فی أسرار تشریع الصلاة إلی آخر أفعالها،
و لم یخرج من قلمه إلاّ ذلک،
و تأریخ کتابة النسخة سنة (۱۳۲۱ ه).
۲۰۷. أسرار العبادات. للسید عبدالله بن محمد رضا شبر الحسینی الکاظمی المتوفی بها سنة (۱۲۴۲ ه)، أوّله (الحمدللّه الذی لا من شیء کان
و لا من شیء یکون) مرتب علی مقدّمة
و بابین فی کل منها کتب
و فصول
و أصول،
و فی آخره المحرمات
و المکروهات
و طاعات القلب
و معاصیها،
و نسخته عند الشیخ هادی آل
کاشف الغطاء بخط علی بن محمد علیوی الدجیلی سنة (۱۲۳۳ ه)، وقفها الحاج عیسی بن حسین علی کبة.
۲۰۸. أسرار العبادة. للسید کاظم بن قاسم الرشتی الحائری المتوفی سنة (۱۲۵۹ ه)، مختصر رأیته ضمن مجموعة من بقایا مکتبة الشیخ عبدالحسین الطهرانی بکربلاء.
۲۰۹. أسرار العبادة. فی الفقه، للفیلسوف المتأله الفقیه الحاج المولی هادی إبن مهدی السبزواری المتوفی سنة (۱۲۸۹ ه)، حکی فی (مطلع الشمس) فهرس تصانیفه
عن ولده المولی محمد إسماعیل).
و نیز بعضی از کتاب‌های اسرار الصلاة تحت عناوینی غیر از اسرار الصلاة
و اسرار نماز
و اسرار العبادات
و… در ذریعه آمده است،
و لکن موضوع کتاب‌ها
و رساله‌ها در ارتباط با اسرار نماز است، مانند
مصباح النجاة فی أسرار الصلاة و سر الاستغفار بین السجدتین.
ناگفته نماند که شیخ آقا بزرگ تهرانی کتاب
سر الصلاة امام خمینی (قده) را در جلد دوازدهم ذریعه که در سال (۱۳۸۱ ق) یعنی بیش از پنجاه سال پیش به طبع رسیده است معرفی کرده است:
(سر الصلاة علی لسان العرفا) للحاج آقا روح (الله) بن السید مصطفی الخمینی المولود (۱۳۱۰ ق) من تلامیذ الشیخ عبدالکریم الیزدی الحائری القمی،
و النسخة بخطه بقم).
کتاب سرّ الصلاة (معراج السالکین
و صلاة العارفین) در بیست
و یکم
ربیع الثانی (۱۳۵۸ ه ق) برابر با ۱۹ خرداد (۱۳۱۸ ه ش)، به دست حضرت امام خمینی (قده) به پایان رسیده است. متن کامل آن همراه با تصویر نسخه خطی
و… در ۲۶۵ صفحه توسط موسسه تنظیم
و نشر آثار امام خمینی (قده) به سال (۱۳۶۹ شمسی) به چاپ رسیده است.
و سه سال بعد از تالیف سرّ الصلاة، کتاب
آداب الصلاة را تالیف می‌کنند.
با تتبعی که در فهارس نسخ خطی شد، بعضی از رساله‌های اسرار الصلاة از علما
و دانشمندان شناسائی شد که جهت تکمیل کتاب‌شناسی
و نسخه‌شناسی
اسرار الصلاة، فهرست‌وار متذکر می‌شویم.
و تفصیل معرفی اسرار الصلاةها را به دو مقاله با عنوان آداب حضور
و اسرار سلوک (بررسی
و گزارش پنجاه رساله اسرار الصلاة) از آقای محمد ملکی ارجاع می‌دهیم.
۱. اسرار الصلاة،
قاضی سعید قمی، دانشگاه تهران، مجموعه ش ۱/۶۹۰۱، فهرست دانشگاه، ج ۱۶، ص ۳۹۱.
۲. فائدة شریفة فی اسرار الصلاة، از ؟، دانشگاه تهران، مجموعه ش ۵/۹۵۲۱، فهرست دانشگاه، ج ۱۷، ص ۳۹۱.
۳. اسرار الصلاة = اسرار العبادات،
شاه نعمة الله ولی، دانشگاه تهران، ش ۱۰/۸۹۰، فهرست دانشگاه، ج ۳، ص ۴۰۵.
۴. اسرار الصلاة، از ؟، دانشگاه مجموعه ش ۳/۳۹۸، فهرست دانشگاه، ج ۶، ص ۲۱۳۴.
۵. اسرار الصلاة، قاضی سعید قمی، دانشگاه مجموعه ش ۳/۴۰۷، فهرست مشکوة، ج ۱، ص ۳۰۹.
۶. منهاج الولاة فی اسرار الصلاة،
آقا محمد حسین بروجردی، دانشگاه، ش ۱۳۰۶، فهرست مشکوة، ج ۱، ص ۲۴۵.
۷. اسرار الصلاة، ش ۱۹ از مجموعه‌های
عبدالمجید مولوی، مشهد، نشریه دانشگاه، ج ۵، ص ۹ ۱۱.
۸. اسرار الصلاة، از ؟، کاتب محمدجواد آقا رضا گلپایگانی، سنه ۱۳۲۹، ش ۲۰۱۰، فهرست دانشگاه، ج ۸، ص ۶۳۱.
۹. اسرار الصلاة، حاج
محمد بن نادعلی بروجردی، کتابخانه
آیةالله مرعشی نجفی (ره)، ش ۷۷۱، فهرست کتابخانه مرعشی، ج ۲، ص ۳۸۰.
۱۰. اسرار الصلاة، قاضی سعید قمی، ملک تهران، ش ۱۵۸۶، فهرست ملک، ج ۱، ص ۳۹.
۱۱. اسرار الصلاة قاضی سعید قمی، ملک تهران، ش ۶/۶۷۷، فهرست ملک، ج ۶، ص ۱۴۱ ۱۴۳.
۱۲. المنازلات الشارقات فی أسرار الصلاة، محمد بن محمد باقر شهیر به
نواب لاهیجانی، کتابخانه ملی ش ۳۹۷ / ف فهرست ملی، ج ۱، ص ۳۷۹ ۳۸۱.
۱۳. اسرار الصلاة، قاضی سعید قمی، دانشگاه ش ۱۰۳۰، فهرست دانشگاه، ج ۳، ص ۴۰۷.
۱۴. اسرار العبادات، شاه نعمة الله ولی، کتابخانه نوربخش، ش ۵۹، فهرست نوربخش، ج ۱، ص ۸۹.
۱۵. اسرار العبادات،
حاج ملا هادی بن مهدی سبزواری (۱۲۸۹ ق)، کتابخانه مرعشی نجفی، ش ۸۶۹۷، فهرست مرعشی، ج ۲۲، ص ۲۴۰-۲۴۲.
۱۶. اسرار العبادات، ابوجعفر
کافی بن محتشم قاینی، الهیات دانشگاه تهران، مجموعه ش ۱/۸۳۴/د، فهرست دانشکده الهیات دانشگاه تهران، ج ۲، ص ۴۰ (فهرست دانشکده الهیات تهران، ج ۲، ص ۲۷-۲۹).
۱۷. اسرار العبادات،
محمد کاظم بن قاسم رشتی، دانشگاه الهیات تهران، مجموعه ش۳/۲۶۳/د، فهرست دانشکده الهیات دانشگاه تهران، ج۱، ص۴۵۵ (فهرست دانشکده الهیات تهران، ج ۱، ص۲۶۹).
۱۸. اسرار العبادات، از ؟، کاتب:
محمد مظفر بن محمد حکیم، در سنه ۱۰۶۶ ۱۹۸۷، مجلس سنا (شماره ۲)، فهرست سنا، ج ۱، ص ۲۰۵،
و نیز نشریه دانشگاه تهران، ج ۶، ص ۵۷۹.
۱۹. اسرار الصلاة،
مصطفی خویی، کتابخانه وزیری یزد، ش ۲۴۶۵، فهرست کتابخانه، ج ۴، ص ۱۳۰۵.
۲۰. اسرار الصلاة،
علی نقی بن محمد رضا همدانی، کتابخانه مرحوم آیةالله آخوند همدانی (غرب همدان) به شماره / ۴۳۹، فهرست غرب، ص ۷؛ کتابخانه آیةالله گلپایگانی، مجموعه ش ۳۰۶، فهرست گلپایگانی، ج ۱، ص ۲۶۶.
۲۱. معادن الحکم یا اسرار العبادات،
محمد تقی خرقانی نجفی، کتابخانه شوشتری‌های
نجف اشرف، نشریه دانشگاه تهران، ج ۱۱، ص ۸۲۳.
۲۲. اسرار الصلاة، ابو محمد صاین الدین
علی ترکه، چندین نسخه در کتابخانه بایزید ولی الدین ترکیه
و قاهره
و تهران در فهرست نسخه‌های خطی فارسی منزوی، ج ۲، ص ۱۰۲۹ معرفی شده است.
۲۳. در فهرست نسخه‌های خطی فارسی منزوی، ج ۲، ص ۱۰۲۹ چندین أسرار الصلاة ناشناخته یا از شاه نعمت الله ولی معرفی شده است.
۲۴. اسرار الصلاة،
احمد بن محمد کاظم اشکوری، قسمتی از کتاب بحر المعارف او است، رجوع شود به الشریعة الی استدراک الذریعه، ج ۱، ص ۳۶.
۲۵.
ترجمه اسرار الوحی، کتابخانه
حضرت معصومه (ع)، قم، فهرست، ج ۱، ص ۲۶۳.
۲۶. اسرار الصلاة،
علی بن غلام‌علی قزوینی معاصر ناصرالدین شاه کتابخانه مسجد اعظم قم، ش ۳۵۷۸، فهرست مسجد اعظم، ص ۱۶۹-۱۷۰.
برخی از کتاب‌های که در ارتباط با أسرار الصلاة است
و به زیور طبع آراسته شده است جهت تکمیل کتاب‌شناسی اسرار الصلاةها تعدادی از آنان معرفی می‌شود.
و تفصیل کتاب‌های چاپی اسرار الصلاةها را به کتاب هزار کتاب
و رساله پیرامون نماز، تالیف آیةالله رضا استادی
و آقای ناصرالدین انصاری حوالت می‌دهیم.
۱. أسرار الصلاة در بیان رموز نماز
و خصوصیات
و گنج‌های نهفته در آن،
محمد حسین خراسانی، کتاب‌فروشی مصطفوی، بوذر جمهوری، تهران، ۱۳۵۸ ش / ۱۳۸۹ ق، ۱۷۶ صفحه.
۲. أسرار الصلاة،
محسن قرائتی.
۳.
ترجمه اسرار الصلاة ملکی تبریزی، رضا رجب زاده.
۴. اسرار پزشکی نماز شب، محمود غفاری.
۵. اسرار شگفتی‌های نماز، ایوب نظری.
۶. اسرار عبادات
و حقیقت نماز،
ترجمه و شرح اسرار العبادات
و حقیقة الصلاة، قاضی سعید قمی.
۷. اسرار فروع الدین در فلسفه نماز، محمود محقق دامغانی.
۸. اسرار نماز، احمد رضا بسیج.
۹. اسرار نماز
فیض کاشانی و حسن‌علی اصفهانی و شهید ثانی، مقدمه نجم الدین علی مقدادی اصفهانی، مصحح رضا مرندی، ناشر فراهانی، تهران.
۱۰. پرواز در ملکوت یا اسرار معنوی نماز،
ترجمه أسرار الصلاة
امام خمینی (ره)،
احمد فهری.
۱۱. حقایق نماز در اسرار صلاة، عبدالحسین حائری لاهیجانی.
۱۲. حکمت‌ها
و اسرار نماز، احمد اهتمام.
۱۳. حیات عارفانه فرزانگان، نماز اول ّ وقت همه فلسفه ابرار، حسن صدری مازندرانی.
۱۴. رازهای نماز،
ترجمه کتاب أسرار الصلاة
آیةالله جوادی آملی،
ترجمه: علی زمانی قمشه‌ای، ویرایش: حسین شفیعی.
۱۵. رموز نماز اسرار الصلاة، فرید نهاوندی، چاپخانه خراسان، مشهد، ۱۳۴۰، فارسی.
۱۶. راهی روشن در جهانی تاریک،
ترجمه فصل صلاة المحجة البیضاء، اسدالله ناصح.
۱۷. نردبان عروج، سیری در اسرار نماز، یوسف ابراهیمیان آملی.
۱۸. سیری در اسرار
و آثار نماز، عقیقی بخشایشی، دفتر نوید اسلام، ۱۳۷۷ ش، قم، فارسی، ۹۶ صفحه.
۱۹. هشت بهشت در
ترجمه اسرار نماز، محمد احمد آبادی طیب‌زاده.
۲۰. هدایة المستشرقین در آداب ظاهری
و اسرار باطنی نماز، غلام‌رضا یزدی فقیه خراسانی.
۲۱. نماز گوهر شب چراغ، مهدی احمدی.
۲۲. نماز گنجینه اسرار الهی، علی اکبر مغیثی‌پور سبزواری.
جامع‌ترین کتاب‌شناسی
و نسخه‌شناسی رساله‌های اسرارالصلاة، توسط جناب آقای محمد ملکی در دو مقاله با عنوان آداب حضور
و اسرار سلوک (بررسی
و گزارش پنجاه رساله اسرار الصلاة) در فصلنامه کتاب‌های اسلامی، تابستان ۱۳۸۳ (ویژه نامه نماز)
و بهار ۱۳۸۴، سال ششم، شماره بیست، ص ۵۱ ۷۹ به چاپ رسیده است که سعیشان مشکور باد.
و نیز حضرت آیةالله رضا استادی در کتاب هزار کتاب
و رساله پیرامون نماز تمام اسرار الصلاةها را معرفی کرده‌اند.
در کتاب دائرة المعارف تشیّع، ج ۲، ص ۱۳۸، مدخلی با عنوان اسرار الصلاة وجود دارد که ده کتاب از اسرار الصلاةها را متذکر شده‌اند، کما این‌که در همان صفحه مدخل اسرار العبادات معرفی شده است.
در کتاب
کشف الأستار صفائی خوانساری، ج ۵۱، ص ۹۸
و ۹۹ مفصلاً کتاب أسرار الصلاة
شیخ احمد أحسائی بحرانی در دو صفحه معرفی شده است.
در کتاب فرهنگ آثار ایرانی اسلامی، ج ۱، ص ۲۲۰-۲۲۱ چندین مدخل با نام‌های اسرار الصلاة یا اسرار الصلوة
و انوار الدعوات معرفی شده است.
احياء الداثر؛ طبقات الاعلام؛ اعيان الشيعة؛ امل الآمل؛ ايضاح المكنون؛ روضات الجنات؛ رياض العلماء؛ شهداء الفضيله؛ فهرست اعلام الذريعة؛ لؤلؤة البحرين؛ معجم المؤلفين؛ منتهى المقال؛ نسيم قزوين؛ نقد الرجال؛ مراقد المعارف؛ دايرة المعارف تشيع، تهران: نشر شهيد سعيد محبى، ۱۳۸۳ ش، شهيد ثانى، عبد الحسين شهيدى صالحى؛ريحانة الادب؛ شناخت‌نامه شهيدين؛ المصنّفات الأربعة؛ التنبيهات العليّة؛الدر المنثور؛ فهرست خطى اشكورى؛ فهرست كتب فقهى خطى، آستان قدس رضوى؛تذكره علماى اماميّة پاكستان؛اسرار قلبى نماز؛ تذكره علماى پاكستان؛ على طاهريان (معرفى چهره‌ها) پيش شماره چهارم، تيرماه ۱۳۸۴؛ ايرج سعادتمند، ترشيز، نگاهى به تاريخ
و جغرافياى شهرستان كاشمر، چاپ اول، مشهد موسسه فرهنگى هنرى
و انتشاراتى ضريح آفتاب، ۱۳۸۴ ش؛ سايت مشاهير، سازمان ميراث فرهنگى
و گردشگرى خراسان رضوى؛ مجله نامه آستان قدس؛ فهرست كتاب‌هاى چاپى عربى، خان‌بابا مشار؛ اسرار الصلاة، ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى، ۱۳۳۹ قمرى، چاپ سنگى؛ بحارالأنوار؛ مصباح الشريعة، منسوب به امام صادق، عبدالرزاق گيلانى، تصحيح رضا مرندى، چاپ اوّل، قم، پيام حق، ۱۳۷۷ ش؛
كشف الحجب والاستار؛ طبقات أعلام الشيعه، قرن ۱۲؛ مجلّه مكتب اسلام؛ فهرست كتابخانه آيت الله مرعشى؛ فهرست كتابخانه وزيرى؛ فهرست كتابخانه‌هاى رشت
و همدان؛ فهرست كتابخانه آيت الله گلپايگانى؛ نقباء البشر؛ الذريعه الى تصانيف الشّيعه؛ فهرست كتاب‌هاى چاپى؛ مقدّمه
ترجمة الصّلاة فيض كاشانى، سيّد محمّد على صفير؛ فهرست كتابخانه مسجد اعظم؛ الكرام البررة؛ اسرار نماز،
ترجمه اسرار الصلاة شهيد ثانى، على اكبر مهدى پور، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ ش، مؤسسه انتشارات رسالت.
دفتر تبلیغات اسلامی قم، برگرفته از مقاله اسرار الصلاة، ج۱، ص۶، ش۶۱.
