نسخه خطی خاوران نامه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این مقاله درباره نسخه خطی خاوران نامه مباحثی مطرح می شود.
نسخه خطی خاوران نامه،. چند نسخه خطی مصور از خاوران نامه وجود دارد که مهمترین آن‌ها عبارت اند از: نسخه موزه هنرهای تزیینی
تهران (رجوع کنید به ادامه مقاله)؛ نسخه موزه بریتانیا دارای ۳۶۲ برگ و ۱۵۶ نگاره به تاریخ ۱۰۹۷؛ چند نسخه در مجموعه کتابخانه دیوان
هند، از جمله نسخه ای با ۱۵۶ نگاره هندیِ بدون تاریخ و نسخه هایی به تاریخ ۹۶۵
و ۱۰۵۹
کهن ترین و نفیس ترین نسخه شناخته شده از خاوران نامه، نسخه موزه هنرهای تزیینی تهران است. از مشخصات این نسخه است: داشتن جلد سوخته جدول دار از
تیماج مشکی مایل به قهوهای، کاغذ خَتایی به قطع ۵ر۲۷ سانتیمتر × ۵ر۳۸ سانتیمتر، جدول کشی و شمسه•، خط نستعلیق، با ۶۴۵ برگ و ۱۱۵ نگاره که ظاهراً دارای ۶۸۵ برگ و ۱۵۵ نگاره بوده است.
پنج برگ و هفت نگاره از این نسخه در کتابخانه چستربیتی، یک برگ آن در موزه رضا عباسی و قطعات دیگری از آن در موزه ها و مجموعه های شخصی در امریکا و اروپاست.
هر صفحه کتاب از چهار ستون تشکیل میشود که به جز صفحات مصور، برخی دارای ۲۵ سطر و برخی به صورت ترکیبی ساده و مورب دارای یازده سطر است. عنوان ها در کل کتاب با رنگ طلایی و به خط رقاع، داخل مستطیل بدون تزیین قرار دارند. دور هر صفحه، بدون دقت و ظرافت، جدول کشی شده است. هر جدول شش خط افقی و شش خط عمودی دارد که فاصله میان خط اول و دوم و سوم و چهارم مطلاست و در فاصله میان ستون ها، چهارخط نازک طلایی در فاصله های مساوی ترسیم و با قلم مرکّب کشیده شده است.
صفحه اول کتاب با شمس های ساده و فاقد تشعیر، با گل و بوته های ریز و درشت رنگین، تزیین شده و در میان شمسه عبارت «کتاب خاورنامه» به قلم ثلث و با سفیداب نوشته شده است. تذهیب صفحه های دوم و سوم همانند است و در هر دو، سر لوحه ای مذهّب و جدول های زرین دیده می شود. در هر صفحه نُه بیت به خط نستعلیق نوشته شده و فاصله میان ابیات دارای طلا اندازی دندانه دار، معروف به دندان موشی، و تزیینات گیاهی است.
معمولا خوشنویسی کتابهای مصور ضعیفتر از آثار خطی تکورقی است. این نسخه خاوران نامه نیز چنین است. چنانکه حروف، نسبت به زبانه قلم، بزرگ نویسی دارند و اتصالات، ظرافت های لازم و انسجام معمول را ندارند، اما باید یادآور شد که این اثر جزو اولین کتابت های نستعلیق به شمار می آید و تأثیر خطوط دیگر، همچون رقاع و تعلیق و نسخ، در حرکت بعضی حروف دیده می شود
با آن‌که تاریخ اتمام کتابت این نسخه، با توجه به نوشته آخرین صفحه، ۸۵۴ ذکر شده است، نقاشی های امضا شده آن با تاریخ های ۸۸۱، ۸۸۲ و ۸۹۲،
نشان می دهند که مصورسازی، چندین سال پس از کتابت نسخه به انجام رسیده است.
چون تاریخ کتابت نسخه و نگاره های آن همزمان با سلطنت ترکمانان آق قوینلو و قره قوینلو در ایران است و شیوه معیّنی دارد، متخصصان، سبک نقاشی آن را ترکمانی و مکتب شیراز• میدانند
اما، یحیی ذکاء، با ذکر دلایلی، از جمله شباهت آن با نسخه ای از شاهنامه، نقاشی های این نسخه را در مکتب هرات دانسته است.
با توجه به جزئیات صورت ها، طرز قلمزنی، رنگ آمیزی، صحنه سازی و ترکیب بندی، مصورسازی را چند نقاش انجام دادهاند، احتمالا زیرنظر استادی به نام فرهاد، که رقم وی بر روی چند نقاشی دیده می شود. از زندگی این نقاش اطلاعی در دست نیست. برخی محققان، با توجه به سبک کار و نوع تصاویر، او را شیرازی دانسته اند.
از جمله خصوصیات این نگاره هاست: تصویر چهره
حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله و سلم و
امام علی علیه السلام با هاله ای نورانی در گرداگرد سر؛ تصاویر حیوانات افسانه ای نظیر اژدها و دیو سفید؛ استفاده از رنگ های تیره در مرکز تصویر در برخی نگاره ها؛ کشیدن ابرها در رنگ های غیرطبیعی، همچون طلایی و آبی در زمینه آسمانِ آبیِ مایل به خاکستری و گاه لاجوردی؛ تزیین باغ ها با اشکال هندسی؛ استفاده از رنگ های شاد و درخشان؛ گسترش دادن نقاشی به بیرون از جدول؛ و استفاده از اشکال نمادینی چون چاه و ابریق
(۱) ابنحسام، خاوران نامه، نگاره ها و تذهیب ها از فرهاد نقاش، تهران ۱۳۸۱ش.
(۲) یحیی ذکاء، «خاوران نامه: نسخه ی خطی و مصور موزه ی هنرهای تزیینی»، هنر و مردم، دوره جدید، ش۲۰ (خرداد ۱۳۴۳).
(۳) رضیه رضیزاده، «در شیوه و مکتب نگاره های خاوراننامه»، گلستان هنر، ش ۲ (پاییز و زمستان ۱۳۸۴).
(۴) محمدعلی کریمزاده تبریزی، احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ش.
(۵) The Dictionary of art, ed Jane Turner, New York: Grove, ۱۹۹۸, svv "Islamic art III: Arts of the book ۴ (V) (e) Iraq and Iran, c ۱۴۵۰-c ۱۵۰۰" (by B W Robinson) , "Shiraz" (by Sheila S Blair).
(۶) Basil Gray, Persian painting, London ۱۹۷۷.
(۷) Jagdish Mittal, "Painting", in History of medieval Deccan (۱۲۹۵-۱۷۲۴) , ed H K Sherwani, vol۲, Andhra Pradesh: The Government of Andhra Pradesh, ۱۹۷۴
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «نسخه خطی خاوران نامه»، شماره۶۸۸۹.
