نزهة المشتاق فی إختراق الآفاق (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق» اثر
عربی ابوعبدالله محمد بن محمد بن عبدالله بن ادریس حمودی معروف به شریف ادریسی، فیلسوف و جغرافی دان قرن ششم هجری، بزرگترین دائرة المعارف جغرافیایی در قرون وسطی است.نویسنده برای تالیف، کتاب پانزده سال تلاش کرد و پس از اتمام در سال ۱۱۵۴ م، آن را به راجر پادشاه سیسیل، هدیه داد که اعجاب او را برانگیخت. این کتاب در غرب به نام «کتاب راجر» معروف است. وی نقشه
ای از اقلیم‌های هفت گانه نیز رسم و ضمیمه نمود و هم زمان با کتاب تقدیم به پادشاه کرد.
کتاب با دو مقدمه از ناشر و مؤلف آغاز شده و مطالب در دو جلد، در هفت قسمت و هر قسمت در چندین جزء ارائه شده است.
این اثر برجسته، تنها کتاب جفرافیایی است که در سده ششم تالیف شده است و در اروپا، بیشتر از همه مؤلفات جغرافیایی عرب، شهرت و رواج دارد؛ زیرا هیچ کتابی به اندازه آن، مطالب فراوان و گرانقدر درباره بلاد عرب ندارد، تا آنجا که روزگاری دراز در محافل علمی اروپا تنها نماینده نوشته‌های جغرافیایی عرب به شمار می‌رفت. به علاوه هیچ مؤلفی همانند نویسنده، در محیطی نیمه عربی و نیمه اروپایی، چون محیط سیسیل آن روزگار، پدید نیامده است.
ادریسی اولین عالمی است که به
علم جغرافیا به صورت تخصصی پرداخت و در این علم از بطلیموس دانشمند یونانی قدیم پیشی گرفته و نظریه ی او را در مورد سرچشمه
رود نیل باطل ساخت.
او تمام هم و غم خود را مصروف علم جغرافیا کرد و از جمله موفقیت‌های او در این زمینه، بنیان نهادن خطوط طول و عرض جغرافیایی برای تشخیص دقیق محدوده اماکن و مسافت‌ها می‌باشد و نقشه‌هایی در مورد سرچشمه ی رود نیل، دریاها و اقلیم‌های دنیای قدیم بر جای گذاشته است.
همچنین او قبل از علمای غرب، قائل به کروی بودن زمین بود و
کره نقره
ای را بر اساس این عقیده ساخت.
او مقیاس تقریبی
کره زمین را ۱۹۰۰ میل معادل ۴۲۱۸۵ کیلومتر بیان کرد که این رقم بسیار به محیط حقیقی
کره زمین (۴۰۰۶۸ کیلومتر) نزدیک است.
در مقدمه ناشر، پس از ارائه زندگینامه مؤلف، به نکاتی پیرامون اثر اشاره شده است.
نویسنده در مقدمه، بر این نکته تاکید دارد که کتابش، مطابق همان نقشه‌هایی است که توصیف چگونگی سرزمین‌ها، شهرها، مردمان، مکان‌ها،
دریاها ،
کوه‌ها ، مسافت‌ها، آبادی‌ها،
غلات ، جنس بناها، صناعات و تجارت‌ها بوده‌اند.
وی در دوران جوانی و در قرن ششم هجری، سفرهای طولانی خود را آغاز نموده است. وی به نقاط گوناگونی از جمله سرچشمه‌های رود نیل یعنی دریاچه‌هایی در مرکز
آفریقا رفته است. این دریاچه‌ها، همان دریاچه‌هایی هستند که کسانی در قرن نوزدهم مانند ریچارد بارتون جغرافی دان و کاشف انگلیسی آن‌ها را به نام‌های دریاچه ویکتوریا تانگانیکا و نیاسا نام گذاری کردند.
کتاب شامل هفت اقلیم می‌باشد که در آن دوران معروف بوده‌اند. نویسنده در مورد اقلیم اول چنین می‌نویسد: «این اقلیم از سمت مغرب و از جهت غربی دریایی که به بحرالظلمات (اقیانوس اطلس کنونی) معروف است شروع می‌شود. بحرالظلمات که از ماورای آن کسی آگاهی ندارد، چونکه مردم آن زمان و به دلیل راه نیافتن و نرسیدن به پشت این اقیانوس، اعتقاد داشتند که در پشت آن دریای عظیم دیگر هیچ گونه زندگانی وجود ندارد، نه از انسان و نه از آبادانی؛ بنابراین آن را بحرالظلمات نامگذاری کردند.
وی در اقیانوس اطلس، بر روی
جزر و مد دریا مطالعه نموده و اشاره می‌کند که در ۱۳ تا ۱۵ ماه قمری، بر اثر جاذبه ماه، جزر و مدهای بزرگی در آنجا رخ می‌دهد.
وی در سال ۵۱۰ ق، به سمت آسیای صغیر سفر کرده است و از دریای مدیترانه به سمت
مراکش بازگشته است.
نویسنده نقل می‌کند که از لیشبونه (لیسبون) به مراکش سفر نموده و قسطنطنیه را مشاهده کرده و سپس از جنوب فرانسه، با کشتی به انگلستان رفته است.
وی در ابتدای مباحث، وصف مختصری از زمین به
دست داده و آن را به شکل
کره
ای تصور می‌کند که طول محیط آن ۲۲۹۰۰ میل است و چون زرده تخم مرغ، در دل فضا معلق است. پس از آن، گزارشی کوتاه از اقلیم‌ها، دریاها و خلیج‌ها ارائه کرده و از سطح زمین به تفصیل سخن گفته است.
دراین باره، از مکتب بطلمیوس که زمین را به هفت اقلیم تقسیم کرده پیروی می‌شد که هر یک چون کمربندی عریض بر خط استواست؛ ولی ادریسی، هر اقلیم را به ده قسمت کرده و گزارش هر قسمت را به ترتیب از شرق به غرب آورده است که هر یک از گزارش‌ها، با نقشه
ای همراه بوده و اگر هفتاد نقشه کوچک را به هم بپیوندیم، یک نقشه بزرگ جهان به صورت مستطیل پدید می‌آید.
قسمتی که خاص
افریقای شمالی ، اسپانیا، سیسیل و نواحی ایتالیاست، از همه مهمتر است زیرا به خلاف قسمت‌های دیگر، بنای آن بر مشاهدات شخصی مؤلف است. گزارش اروپای غربی وی، نمودار قدرت و مهارت علمی آن روزگار می‌باشد.
حدود اطلاعات مؤلف، از شمال به قلمرو بالتیک رسیده و از سکتونا (سقطون) و فینمارک و تاوستلاند (طبست) خبر داده است.
گزارش آلمان، لهستان و روسیه از دقت کمتری برخوردار است ولی اطلاعات قابل ملاحظه
ای در این قسمت به چشم می‌خورد.
وی درباره رومانی و بقیه شبه جزیره بالکان، مفصل تر از سایر مناطق بحث کرده اما اطلاعاتش از جنوب شرقی آسیا و از جمله
هند ، بسیار ناچیز و در برخی موارد، آشفته می‌باشد. احتمال می‌رود در این قسمت بر آراء بطلمیوس تکیه شده باشد.
در زمینه تعیین مسافت‌ها به ادریسی نمی‌توان اعتماد کرد، وقتی از میل سخن می‌گوید توضیح نمی‌دهد که مقصود میل فرنگی، ایتالیایی یا عربی است. همین آشفتگی در معنای منزل نیز هست که همراه میل به کار می‌برد. اطلاعات وی از جنوب شرقی آسیا و از جمله هند نیز بسیار ناچیز و آشفته است.
این اثر که تاکنون به چندین زبان زنده
دنیا ترجمه شده است، در سال ۱۵۹۲ م در رم و در سال ۱۸۶۶ م، به همت «دوزی» و «دی گویه» با ترجمه فرانسوی و شرح آن در لیدن، به چاپ رسید.
«آماری» دانشمند ایتالیایی نیز قسمت مربوط به ایتالیا را گزینش کرده و با ترجمه و شرح به زبان ایتالیایی، در سال ۱۸۸۳ م به طبع رساند.
فهرست مطالب و اعلام جغرافیایی مذکور در متن، در انتهای کتاب آمده است.
کتاب فاقد پاورقی است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
