نجم‌الدین یوسف بن احمد ثلایی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ثُلایی، نجم‌الدین یوسف‌بن احمدبن عثمان (د جمادی الآخر ۸۳۲/ مارس ۱۴۲۹)، فقیه و مفسر
زیدی یمنی بود.
نیاکان وی در صَرْم از ناحیۀ خُبّان و اعمال حصن یریم، در جنوب
صنعا اقامت داشتند
اما او خود با رایزنی و اشارت پیشوای زیدی، ناصر صلاح‌الدین به ثلا (در شمال غرب صنعا) کوچید د و در هجرة‌العین سکنا گزید، از این رو به ثلایی شهرت یافت.
ظاهراً وی در «مصنعـة بنـی قیس» ــ یکی از معتبرترین مراکز آموزشی بنی‌قیس ــ بـه فراگیری علوم رایج پرداخت
و سپس نزد دانشمندانی چون
یحیی بن حمزه (صاحب الانتصار)،
حسن بن محمد نحوی (صاحب التذکرة)،
علی بن ابراهیم بن عطیه ،
احمد بن محمد سلفی ،
احمدبن علی بن مرغم و
احمد بن سلیمان اوزری دانش آموخت.
ثلایی به سبب توانایی در دانش
فقه به «فقیه یوسف» اشتهار یافت
و آوازۀ او چنان بالا گرفت که طالبان علم از دور و نزدیک برای حضور در محضر درس وی به جامع ثلا می‌شتافتند.
در این میان، مفاخرۀ شاگردان وی به «اعلم بودن استاد» خویش با شاگردان
احمد بن یحیی مرتضی (د ۸۴۰ ق)، یکی از پیشوایان
زیدی بر این رونق می‌افزود.
احمد بن یحیی که از ۸۰۱ تا ۸۱۶ ق در ثلا اقامت داشت، در کنار ثلایی در جامع ثلا، تدریس می‌کرد و البحر الزخار، مشهورترین کتاب
فقه زیدی را در همان دوره به رشتۀ تحریر درآورد.
در اعتبار علمی ثلایی همین بس که در جامع ثلا، در کنار وی می‌نشست و به شبهات و استفتائات پاسخ می‌گفت.
به هر روی شک نیست که جایگاه احمد بن یحیی مرتضی در تاریخ فقه زیدی از مرتبتی رفیع برخوردار است، اما این دست اشارات منابع به مفاخرات شاگردان ایشان، می‌تواند به عنوان معیاری بیانگر جایگاه فقهی ثلایی در زمان خود باشد.
نتیجۀ استقبال از حوزۀ درس ثلایی، تربیت شاگردان بسیاری بود که از میان ایشان به بزرگانی چون
یحیی بن احمد بن مظفر ، صاحب البیان و یکی از راویان آثار ثلایی،
ابوالعطایا عبدالله بن یحیی حسینی ،
سلیمان بن محمد بن مطهر ،
احمد بن حسین بارقی و
مطهر بن محمد بن سلیمان می‌توان اشاره کرد.
شهرت فراگیر ثلایی در حوزه‌های مختلف علوم به ویژه
فقه ،
علوم قرآنی و
تفسیر ، هرگز وسوسۀ تصدی مناصب رسمی را در دل او نیفکند و از حلقۀ درس و بحث و تألیف دور نکرد.
تبعیت محض از امام
ناصر صلاح‌الدین که ارادت بسیاری به وی داشت و به دنبال آن بیعت با
امام هادی علی بن مؤید (د ۸۳۶ ق)، پس از خروج
امام مهدی احمد بن یحیی مرتضی، گزارشهایی است که در منابع بدان اشاره شده است.
فقیه یوسف ثلایی در هجرة‌العین ثلا درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد.
پیش از پرداختن به جایگاه علمی او از منظر تألیفات باید به مبحث پراهمیت وجود نام وی در اسانید زیدی اشاره کرد.
زنجیـرۀ روایـی «
ابوالعطایـا ـ فقیه یوسف
ـ فقیه حسن (بن محمد) نحوی» در قالب زنجیره‌ای آشنا در انبوهی از سلسله‌های روایی به چشم می‌خورد که بخشی از آن را
شوکانی در «اتحاف الاکابر» آورده است.
بر همین پایه به نظر می‌رسد
حسن نحوی بر ثلایی تأثیر معنوی و علمی فراوانی داشته است.
در واقع ثلایی را نه تنها باید راوی و انتشاردهندۀ دانش روایی استاد، بلکه مروج آثار او نیز به شمار آورد؛ چه، ثلایی راوی اصلی‌کتاب التذکرۀ حسن نیز هست
؛ حتی برخی به مشارکت او در تألیف و تدوین این اثر هم اشاره کرده‌اند.
ثلایی همچنین شرحی بر این اثر با عنوان
الریاض الزاهرة و الجواهر الناظرة تألیف نمود.
الریاض که در
رمضان ۷۹۶ یعنی ۵
سال پس از مرگ صاحب التذکرة
به رشتۀ تحریر درآمده، دارای نسخه‌های خطی در برخی از کتابخانه‌های جهان از جمله
کتابخانه خدیویه و موزۀ بریتانیا ست.
نکتۀ قابل توجه دربارۀ روایت ثلایی از کتاب التذکرۀ حسن آن است که آخرین حلقه از زنجیرۀ همیشگی یاد شده در بالا این بار نه
ابوالعطایا ، که شاگرد دیگر او
یحیی بن احمد بن مظفر است که خود نیز شرحی بر التذکرة با عنوان
الکواکب المنیرة دارد.
در یادکردی از آثار ثلایی کتاب تفسیری الثمرات بیشترین اسباب اشتهار او را فراهم آورد.
تفسیر الثمرات الیانعة و الاحکام الواضحة القاطعة یکی از مهم‌ترین تألیفات
زیدیه در
تفسیر آیات الاحکام به شمار می‌آید.
بررسی و شناخت آیات الاحکام و نتایج حاصل از آن‌که همان احکام شرعیه است، فقیهان مذاهب گوناگون را بر آن داشت که آثاری در این زمینه به رشتۀ تحریر درآورند.
ثلایی نیز که همۀ عمر خویش را در حوزۀ درس و بحث گذرانده بود و بی‌شک در حوزه‌های علمی آن زمان به عنوان فقیهی صاحب مکتب مطرح بود، به گردآوری اثری جامع در باب آیات الاحکام همت گماشت.
وی پس از مطالعۀ آثار گوناگون فقهی و تفسیری، کتاب
الروضة و الغدیر ، تألیف
محمد بن هادی (۷۲۰ق) را که به گفتۀ مؤلفِ آن پیش از آن کتابی به این شیوه نوشته نشده بود را مورد بررسی قرار داد، اما آن را کامل‌نیافت.
وی شمار
آیات الاحکام مندرج در الروضة را ۱۹۴
آیه یافت.
از این رو خود، به بررسی آیات
قرآن پرداخت و در این میان، با ژرف‌نگری تمام، حتی آیات غیر صریح در احکام شرعی را نیز بر
تفسیر خود افزود.
وی در مقدمه‌ای مفصل، ابتدا قواعد اصولی در باب معانی الفاظ و سپس کیفیت
دلالت الفاظ بر معانی را تشریح کرد
و روش خود را برای سهولت دستیابی به احکام، ترتیب سور و آیات قرآنی قرار داد، نه ابواب فقهی.
ثلایی تفسیر را با ذکر
آیه و سپس
سبب نزول آن آغاز می‌کند
و به‌نتایج حاصل از آیه (یا احکام‌شرعیه) می‌پردازد.
وی در این تفسیر، قرائات گوناگون و وجوه اختلاف آن و نیز احکامی که به سبب اختلاف قرائات از آن استنباط می‌شود و حتی قرائات نادر و
خبر واحد را ذکر می‌کند.
در بیان احکام، اقوال متقدمان و متأخران از
صحابه و
تابعین و نیز آراء مذاهب مختلف با ذکر احکام و ادلۀ هر یک و پس از آن، آراء علمای
زیدیه را به تفصیل شرح می‌دهد.
مهم‌ترین منبعی که در این باب مورد اعتماد و استناد او ست، همانا
الکشاف زمخشری است.
وی در تفسیر خود از منابع بسیاری بهره برده،
و با روشی کاملاً علمی، آراء موافق و مخالف را در کنار یکدیگر قرار داده است؛ همین روش، تفسیر او را به
تفسیری تطبیقی بدل کرده است.
چنان‌که یکی از دلایل چاپ الثمرات، روش علمی مؤلف و پرهیز از هرگونه
تعصب و جانب‌داری بیان شده است.
به همین سبب برخی از دانشمندانِ متعصبِ زیدی، ثلایی را به
تسنن متهم کرده‌اند.
الثمرات در ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی در ۵ جلد انتشار یافت.
در سدۀ ۱۲ق،
عبدالله بن محیی‌الدین عراسی ، احادیث نبوی الثمرات را استخراج کرد و آن را الفتوحات الالٰهیة، تخریج ما فی الثمرات من احادیث النبویة نام‌نهاد
افزون بر الثمرات، دوتک‌نگار فقهی
برهان التحقیق و
صناعة التدقیق فی المساحة و الضرب و رساله‌ای کوتاه در
سبق و
رمایه را باید در شمار تألیفات شخص او به شمار آورد.
به جز این، ثلایی را می‌توان مؤلفی پنداشت که با تلاش خود در قالب شرح، تعلیقه و اختصار، نگاهی مجدد به آثار مشایخ متقدم زیدی داشته است، چنان که
الجواهر و الغرر و همچنین
الزهور المشرفة و
النفحات العقبة را به ترتیب در شرح
درر الفرائض و
اللمع امیر علی بن حسین نگاشت.
تعلیقه بر
الزیادات مؤیدبالله و اختصار کتاب
الانتصار یحیی بن حمزه با عنوان الاستبصار نمونه‌هایی از این دست است.
(۱) اسماعیل اکوع، مقدمه بر مجموع بلدان الیمن.
(۲) یوسف ثلایی، الثمرات الیانعة، به کوشش محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، صعـده، ۱۴۲۳ق/۲۰۰۲م.
(۳) عبدالله محمـد حبشـی، مصادر الفکر العربی الاسلامی فی الیمن، صنعا، مرکز الدراسات الیمنیه.
(۴) محمد حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، به کوشش اسماعیل اکوع، صنعا، ۱۴۱۶ق/۱۹۹۶م.
(۵) احمد حسینی، مؤلفات الزیدیة، قم، ۱۴۱۳ق.
(۶) خدیویه، فهرست.
(۷) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
(۸) زرکلی، اعلام.
(۹) احمدحسین شرف‌الدین، تاریخ الیمن الثقافی، مطبعة الکیلانی الصغیر، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۱۰) محمد شوکانی، اتحاف الاکابر، رسائل خمسة اسانید، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م.
(۱۱) محمد شوکانی، البدر الطالع، بیروت، دارالمعرفه.
(۱۲) صنعا، خطی.
(۱۳) محمد صنعانی، ائمة الیمن، دارالنشر الناصریه، ۱۳۷۲ق/۱۹۵۲م.
(۱۴) احمدعبدالله عتبات، مقدمه بر الثمرات.
(۱۵) محمد یحیـی سالم عزان، «گفت و گو»، مأرب بـرس.
(۱۶) حسین عبدالله عمری، مصادر التراث الیمنی فی‌المتحف البریطانی، دمشق، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
(۱۷) علی فضیل شرف‌الدین، مقدمه بر البحر الزخار احمد بن یحیی مرتضی، بیروت، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۵م.
(۱۸) المنصور بالله قاسم، الارشاد الی سبیل الرشاد، به کوشش محمد یحیی سالم عزان، صنعا، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
(۱۹) «الکتب الزیدیة بین الحصر و الحظر»، البلاغ.
(۲۰) مجدالدین مؤیدی، لوامع الانوار، صعده، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.
(۲۱) عبدالواسع واسعی، الدر الفرید، قاهره، ۱۳۵۷ق.
(۲۲) عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، عمان، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م.
(۲۳) محمدقاسم هاشمی و عبدالله عبدالله حوثی، مقدمه بر الثمرات الیانعة.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ثلایی»، ص۶۳۰۶.
