• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

نجم‌الدین علی مؤید

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


خواجه نجم‌الدین علی مؤید یکی از امیران سربداران بود که با کشته شدن او حکومت سربداران به پایان رسید. سربداران، جنبش و قیام شیعیان سبزوار بر ضد مغولان در سده هشتم قمری بود. سربداران دوازده امیر بودند که یکی پس از دیگری، حدود نیم قرن، در فاصله بین درگذشت ابوسعید بهادرخان در ۷۳۶، تا یورش تیمور گورکان حکومت کردند
[۱] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۲] میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۱-۳۵۲، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
[۳] راقم سمرقندی، میر سید شریف، تاریخ راقم، ج۱، ص۹، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۴] Edward von Zambaur, Manuel de généalogie et de chronologie pour l'histoire de l'islam, Hannover ۱۹۲۷, repr. Osnabrück ۱۹۷۶.، p۲۵۶.
و قلمرو آنها منطقه شرقی و شمال ایران در آن زمان را دربر می‌گرفت.


خواجه نجم‌الدین علی مؤید از طرفداران طریقت شیخ حسن جوری بود و برای جلب حمایت مردم، درویش عزیز مجدی را به رهبری دینی و معنوی جنبش برگزید. خواجه علی پس از تثبیت قدرتش، درویش عزیز را مانع پیشرفت خود دید. از طرفی، درویش عزیز اصرار داشت تا انتقام شیخ حسن را از آل کرت بگیرد. از این‌رو، خواجه علی مؤید سپاهی به همراه درویش عزیز روانه جنگ با معزالدین حسین کرت کرد و تصمیم گرفت درویش را از بین ببرد. او نامه‌ای به سران سپاه خود نوشت تا درویش را تنها بگذارند و بازگردند.
[۵] Denis Hermann, "Aspectos de la penetración del shiismo en Irán durante los periodos Ilkhâni y Timuri: el exito político de los movemientos Sarbadâr, Marashi Musha'shayân", Estudios de Asia y Africa, vol ۱۲۵ (۲۰۰۴)، i، p۶۸۶-۶۸۵.

درویش عزیز با جمعی از یارانش به سوی عراق حرکت کرد و خواجه علی مؤید سپاهی را به تعقیبش فرستاد که در این درگیری، درویش عزیز به همراه هفتاد تن دیگر کشته شدند. او سپس به آزار درویشان ادامه داد و حتی مزار شیخ خلیفه و شیخ حسن را تخریب کرد.
[۶] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۷] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۴.
[۸] خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۶.
[۹] قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۴، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
در نتیجه، کسانی مانند درویش رکن‌الدین، از مریدان شیخ حسن جوری، در سال ۷۷۸ به مخالفت با خواجه علی مؤید برخاستند. خواجه علی بر آنان پیروز شد و درویش رکن‌الدین به اصفهان گریخت. بعد از مدتی، درویش با حمایت شاه شجاع (حاکم کرمان) و پیر علی (حاکم هرات) به سبزوار حمله کرد و آن‌جا را گرفت و به نام خود خطبه خواند. خواجه علی مؤید، درویش رکن‌الدین و مریدانش را شکست داد و بار دیگر، در ۸ رجب ۷۸۱، سبزوار را فتح کرد
[۱۰] خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۶.
و برای همیشه به نفوذ سیاسی شیخیان در ساختار حکومتی سربداران خاتمه داد.

پس از چندی (که علی مؤید شیخیان را شکست داد)، امیر ولی به سبزوار حمله کرد و آن‌جا را محاصره نمود. خواجه علی از تیمور گورکان یاری خواست.
[۱۱] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۱۲] یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، ج۱، ص۵۰۳-۵۰۴، چاپ سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۸۷ ش.
تیمور امیرولی را شکست داد و وارد سبزوار شد و علی مؤید از وی استقبال کرد و پیروی خود را از او اعلام نمود. مردم سبزوار رفتار خواجه علی را خیانت دانستند و حاضر نبودند سلطه تیموریان را بپذیرند، از این‌رو، مبارزه خود را با شعار احیای حکومت سربداران آغاز کردند و در ۷۸۵، شیخ داوود سبزواری رهبری قیام را بر عهده گرفت، اما سپاه تیمور بار دیگر به سبزوار یورش بردند و پس از کشتار بسیار بر آن‌جا تسلط یافتند. خواجه علی مؤید در جنگ با اتابکان لر کوچک در نزدیک خرم آباد زخمی شد و اندکی بعد، درگذشت.
[۱۳] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۲، ص۵۹۴۔ ۵۹۵، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
[۱۴] یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، ج۱، ص۵۶۰، چاپ سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۸۷ ش.
[۱۵] شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۹۹، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
جسد وی به سبزوار منتقل شد و از ترس بی‌حرمتی از طرف شیخیان، پنهانی به خاک سپرده شد. با مرگ او، حکومت سربداران پایان یافت.
[۱۶] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.


از جمله اقدامات خواجه علی مؤید در طول حکومت دوازده ساله‌اش این بود که با فقیه بزرگ، شمس‌الدین محمد مکی معروف به شهید اول (متوفی ۷۸۶)، در جبل عامل مکاتبه کرد و او را برای مرجعیت دینی شیعیان دعوت کرد. مکی به عللی، دعوت خواجه را نپذیرفت و در جواب، در سال ۷۸۲ کتاب فقهی جامع و مختصری، به نام اللمعة الدمشقیه را برای شیعیان خراسان نوشت و آن‌را به سبزوار فرستاد.
[۱۷] مختاری، رضا، الشهید الأول: حیاته و آثاره، ج۱، ص۱۹۲-۱۹۹، قم ۱۳۸۴ ش.


مورخان دوره تیموری از دوره خواجه علی تصویری مطلوب ارائه کرده‌اند. قاضی نورالله شوشتری
[۱۸] شوشتری، نورالله بن شرف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۵، ص۲۹۶، چاپ ابراهیم عرب پور و دیگران، مشهد ۱۳۹۲-۱۳۹۳ ش.
او را در تقوا و پرهیزکاری ستوده است. مهم‌ترین منبع به نام تاریخ سربداران از نویسنده‌ای ناشناس که اکنون در دست نیست، در آغاز حکومت خواجه علی تدوین گردید و بازتابی از گرایش سیاسی خاص او به شمار می‌رود.
[۱۹] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۳۶- ۳۷.
[۲۰] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۹۷.

ابن یمین در آغاز حکومت وی، به سبب فضائل اخلاقی و دانش دوستی خواجه علی، در چند قصیده او را مدح گفت.
[۲۱] ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۸۰-۸۱، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۲۲] ابن یمین، دیوان، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.


دولتشاه سمرقندی درباره قلمرو خواجه علی مؤید بسیار مبالغه کرده و اقتدار او را از ولایت تسا تا تون و قائن و از دامغان تا سرخس و مرز جام و ترشیز و کوهستان (قهستان) بر قرار دانسته است.
[۲۳] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷-۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
[۲۴] John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۱۶۴.
ولایات اطراف که دولتشاه سمرقندی
[۲۵] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
آنها را برشمرده، در دوره خواجه علی مؤید در جوار قلمرو او نبودند. در شمال شرقی، هرگز نشانی از این نبوده است که خواجه علی سرزمین‌های قبیله مغولی جانی قربانی تا سرحد سرخس و تسا
[۲۶] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
را گرفته باشد
[۲۷] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۹۷.
در آغاز ۷۷۱، به گفته حافظ ابرو که در مقایسه با دولتشاه سمرقندی دقت بیشتری داشته است، خواجه علی مؤید در خراسان از بسطام تا فرهادجرد حکومت می‌کرد.
[۲۸] حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۴۵۱، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.


خواجه علی اثری نیکو بر تیمور گذاشت، هنگامی که از او راجع به اعتقادات شیعی‌اش سؤال شد، پاسخ داد، مردم بر دین ملوکشان‌اند، مذهب من همان مذهب امیر نیکوخصال و صاحبقران است.
[۲۹] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۲۱.
تیمور متانت خواجه علی را ستوده است
[۳۰] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷۔ ۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
به نوشته میرخواند،
[۳۱] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۲۱.
حاکم سربداران تا پایان عمر یکی از وفاداران تیمور گورکانی باقی ماند.
[۳۲] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۱۰۶.

تیمور در بازگشت در رادکان توقف کرد و در آنجا، به گفته نظام‌الدین شامی
[۳۳] شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۸۹، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
و شرف‌الدین علی یزدی،
[۳۴] یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، ج۱، ص۵۲۴- ۵۲۵، چاپ سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۸۷ ش.
خواجه علی مؤید به عنوان حاکم سبزوار تأیید گردید. به نوشته میرخواند
[۳۵] میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۳۰.
امیر تیمور که به داروغگی رسید، حکومت همچون گذشته در اختیار خواجه علی مؤید بود، اما داروغه موردنظر میرخواند داروغه هرات، امیرآقا، پسر تموگاتو چین، بوده
[۳۶] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۱۰۷.
و چون میرخواند با این نام آشنایی نداشته، آن را تغییر داده است.
[۳۷] آسفزاری، معین‌الدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، ج۲، ص۴۳، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸- ۱۳۳۹ ش.

دولتشاه سمرقندی
[۳۸] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
خواجه علی مؤید را ستوده است. به نوشته وی،
[۳۹] دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
امیر تیمور گورکانی به خواجه علی سلطنت خراسان را بخشید، اما او نپذیرفت و ترجیح داد بقیه عمر را در خدمت امیر بگذراند.
[۴۰] Ilia Pavlovich Petrushevskii, "Dvizhenie Serbedarov v Khorasanie", in Uchenve Zapiski, vol ۱۴,، i، p۱۵۷- ۱۵۸.
که در قراردادن نام شیخ داوود در جرگه تندروان مردد بوده، وی را هماورد و مرید شیخیان و دشمن خواجه علی مؤید تلقی کرده است، اما از قیام گسترده مردمی و نیز شرکت شیخ داوود در این نبرد خبری نیست.
[۴۱] Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).Khorassan، p۱۰۸.


۱. ↑ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲. ↑ میرک حسینی، محمد، ریاض الفردوس خانی، ج۱، ص۳۵۱-۳۵۲، چاپ ایرج افشار و فرشته صرافیان، تهران ۱۳۸۵ ش.
۳. ↑ راقم سمرقندی، میر سید شریف، تاریخ راقم، ج۱، ص۹، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۸۰ ش.
۴. ↑ Edward von Zambaur, Manuel de généalogie et de chronologie pour l'histoire de l'islam, Hannover ۱۹۲۷, repr. Osnabrück ۱۹۷۶.، p۲۵۶.
۵. ↑ Denis Hermann, "Aspectos de la penetración del shiismo en Irán durante los periodos Ilkhâni y Timuri: el exito político de los movemientos Sarbadâr, Marashi Musha'shayân", Estudios de Asia y Africa, vol ۱۲۵ (۲۰۰۴)، i، p۶۸۶-۶۸۵.
۶. ↑ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۷. ↑ میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۵، ص۶۲۴.
۸. ↑ خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۶.
۹. ↑ قزوینی، یحیی بن عبداللطیف، کتب التواریخ، ج۱، ص۲۱۴، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۸۶ ش.
۱۰. ↑ خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین، ج۳، ص۳۶۶.
۱۱. ↑ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۲. ↑ یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، ج۱، ص۵۰۳-۵۰۴، چاپ سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۸۷ ش.
۱۳. ↑ حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۲، ص۵۹۴۔ ۵۹۵، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۱۴. ↑ یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، ج۱، ص۵۶۰، چاپ سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۸۷ ش.
۱۵. ↑ شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۹۹، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
۱۶. ↑ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۱۷. ↑ مختاری، رضا، الشهید الأول: حیاته و آثاره، ج۱، ص۱۹۲-۱۹۹، قم ۱۳۸۴ ش.
۱۸. ↑ شوشتری، نورالله بن شرف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۵، ص۲۹۶، چاپ ابراهیم عرب پور و دیگران، مشهد ۱۳۹۲-۱۳۹۳ ش.
۱۹. ↑ John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۳۶- ۳۷.
۲۰. ↑ Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۹۷.
۲۱. ↑ ابن یمین، دیوان، ج۱، ص۸۰-۸۱، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
۲۲. ↑ ابن یمین، دیوان، چاپ حسینعلی باستانی راد، تهران ۱۳۴۴ ش.
۲۳. ↑ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷-۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۴. ↑ John Masson Smith, The history of the Sarbadar dynasty ۱۳۳۶،۱۳۸۱ A D and its sources, The Hague ۱۹۷۰، i، p۱۶۴.
۲۵. ↑ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۶. ↑ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۲۷. ↑ Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۹۷.
۲۸. ↑ حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله، زبدة التواریخ، ج۱، ص۴۵۱، چاپ کمال حاج سید جوادی، تهران ۱۳۸۰ ش.
۲۹. ↑ میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۲۱.
۳۰. ↑ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۷۔ ۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۳۱. ↑ میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۲۱.
۳۲. ↑ Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۱۰۶.
۳۳. ↑ شامی، نظام‌الدین، تاریخ فتوحات امیر تیمور کورکان معروف به ظفرنامه، ج۱، ص۸۹، چاپ فلکس تاور، پراگ ۱۹۳۷-۱۹۵۶.
۳۴. ↑ یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، ج۱، ص۵۲۴- ۵۲۵، چاپ سعید میر محمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۸۷ ش.
۳۵. ↑ میرخواند، محمد بن خاوندشاه، روضة‌ الصفا، ج۶، ص۱۳۰.
۳۶. ↑ Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).، p۱۰۷.
۳۷. ↑ آسفزاری، معین‌الدین محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینة هرات، ج۲، ص۴۳، چاپ محمدکاظم امام، تهران ۱۳۳۸- ۱۳۳۹ ش.
۳۸. ↑ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۳۹. ↑ دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۹۰۱/۱۳۱۹، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۴۰. ↑ Ilia Pavlovich Petrushevskii, "Dvizhenie Serbedarov v Khorasanie", in Uchenve Zapiski, vol ۱۴,، i، p۱۵۷- ۱۵۸.
۴۱. ↑ Jean Aubin, "La fin de l'état Sarbadar du Khorassan", JA (۱۹۷۴).Khorassan، p۱۰۸.


• رضا رضازاده لنگرودی، دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله «سربداران»، تاریخ بازبینی ۱۴۰۱/۰۷/۲۳.    


رده‌های این صفحه : حاکمان خراسان | سربداران
جعبه ابزار