نامه دانشوران ناصری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نامۀ دانشوران ناصری، دایرة‌المعارفی الفباییمی باشد. این اثر در عصر قاجار تألیف شده و در شرح‌احوال و بیان آثار مشاهیر
علم و ادب در
جهان اسلام می باشد.
نام این کتاب، چنانکه از دیباچۀ آن پیداست،
نامۀ دانشوران ناصری است که ظاهراً این نام را
ناصرالدین‌شاه قاجار بر آن نهاده است. بانی تألیف و انتشار نامۀ دانشوران ناصری، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، پنجاه‌وچهارمین پسر
فتحعلی‌شاه قاجار و اولین وزیر علوم (وزارت: ۱۲۷۶-۱۲۹۸) در این عصر، بود که ناصرالدین‌شاه او را به این کار مأمور کرد.
اعتضادالسلطنه برای این کار و انتخاب نویسنده، دستور داد فرمان شاه را به حاکمان ولایات ابلاغ کنند تا اطلاعات راجع به علمای هر منطقه به‌طور مستند گردآوری شود. همچنین جمعی از فضلا و نویسندگان برجسته را، که برای تدوین این اثر مایل به همکاری بودند، فراخواند و پس از مصاحبه و
امتحان، چهارتن را که واجد شرایط بودند انتخاب کرد و تألیف این کتاب را برعهدۀ آنان گذاشت.
نویسندگان منتخب عبارت بودند از شمس العلما شیخ‌محمدمهدی عبد رب‌آبادی (متوفی ۱۳۳۱)، میرزاابوالفضل ساوجی (متوفی ۱۳۱۲)، ملاعبدالوهاب قزوینی معروف به ملاآقا (متوفی ۱۳۰۶) و میرزاحسن طالقانی.
بار اصلی تألیف برعهدۀ عبد رب‌آبادی بود، به این ترتیب که مطالبی را که دیگر مؤلفان گردآوری کرده بودند، ترکیب و تألیف می‌کرد و به نگارش درمی‌آورد. اما با
مرگ یا خروج برخی از اعضای انجمن نویسندگان و تنها ماندن عبد رب‌آبادی، بعدها سه تن دیگر به این جمع پیوستند،
از جمله شخصی به نام غیاث‌الدین کاشانی که از جلد سوم تا هفتم در تألیف کتاب دست داشت.
کتابت نامۀ دانشوران ناصری برعهدۀ میرزاطاهر همدانی خوشنویس و میرزامهدی آذربایجانی گذاشته شد.
علاوه بر کتابخانۀ شخصی اعتضادالسلطنه،
کتابخانه‌ای هم برای تألیف نامۀ دانشوران در اختیار مؤلفان قرار گرفته بود که شخصی به نام آقاسیدعلی کتابدار آن بود.
نویسندگان کار خود را در ۱۲۹۶ زیرنظر اعتضادالسلطنه آغاز کردند.
وی، چنانکه از دیباچۀ نامۀ دانشوران
پیداست، برای گردآوری و تألیف شرح‌حالها چارچوب ویژه‌ای تعیین کرده بود که واجد برخی نکات درخور توجه است، از جمله اشتمال آن بر احوال همۀ دانشمندان
جهان اسلام، رعایت ترتیب الفبایی و ذکر نام و لقب یا کنیۀ مشهورتر شخص، رعایت ترتیب سنوات در ذکر مطالب راجع به هر شخص، تشریح و توضیح و ضبط اصطلاحات و لغات دشوار و تفکیک نام های مشترک، درج گزیدۀ پرمایه‌ای از اشعار هر شخص و ترجمۀ آنها به فارسی در صورت لزوم، ذکر حکایات و نوادر راجع به اشخاص، نگارش مطالب به نثری پاکیزه و سالم و درخور فهم همگان و بالاخره اجتناب از هرگونه تعصب و سختگیری و ذکر القاب ناشایست دربارۀ بزرگان
دین، از
شیعه و
اهل سنت. همچنین مقرر شد که نویسندگان نوشته‌های خود را به رؤیت اعتضادالسلطنه برسانند تا خطاهای احتمالی آنها را برطرف سازد. اعتضادالسلطنه امور مربوط به چاپ نامۀ دانشوران را به پسر خود،
محمدحسن‌میرزا، سپرد.
تألیف نامۀ دانشوران ناصری تا پایان جلد دوم از ۱۲۹۴ تا ۱۲۹۸، یعنی زمان مرگ اعتضادالسلطنه، زیرنظر وی ادامه یافت و از آن پس، نظارت بر تألیف و نشر آن برعهدۀ
محمدحسن‌خان اعتضادالسلطنه قرار گرفت.
و او تا پایان عمر عهده‌دار این امر بود. از جای جای روزنامۀ خاطرات
اعتمادالسلطنه مقدار توجه و نظارت
ناصرالدین‌شاه به این اثر پیداست.
نامۀ دانشوران ناصری ترتیبی الفبایی دارد و فقط مشتمل است بر شرح احوال و آثار اشخاص نامدار حوزه‌های مختلف علوم. مفاهیم در این کتاب مدخل نشده، هرچند در ضمن بیان احوال اشخاص، در بارۀ پاره‌ای موضوعات و مفاهیم علمی و ادبی و دینی بحث شده است. ترتیب الفبایی در حرف اول اسم اشخاص رعایت گردیده، اما در حرف دوم چندان به آن توجه نشده است.
چنانکه گفته شده،
اسامی اشخاص بر رسم معمول و به پیروی از کتابهایی مانند تذکرة‌الحفاظ ذهبی و فوات‌الوفیات صلاح‌الدین کتبی آورده شده است.
نامۀ دانشوران ناصری در صورت چاپ‌شده‌اش تا حرف ش بیشتر در دسترس نیست، هرچند محمدتقی بهار در سبک‌شناسی
نوشته است که گویند قسمتهای دیگر آن هم تألیف شده و به صورت دست‌نویس در کتابخانه‌های خصوصی موجود است. این مقدار چاپ شده مجموعاً ۵۳۹ شرح‌حال را دربردارد و از این تعداد، بیشتر شرح‌حالها راجع به
صوفیه و عرفا و سپس، به ترتیب، پزشکان،
فقها، ادبا و شعرا و در مرحلۀ بعد به ترتیب راویان، محدّثان،
فلاسفه، منجمان،
مفسران، مورخان و
متکلمان است و اندکی هم به ریاضی‌دانان و قضات اختصاص داده شده است.
بنای نویسندگان کتاب بر آن بوده که هرجا
آیه،
حدیث، عبارت یا شعری عربی نقل شده است، بلافاصله ترجمه یا حاصل معنای آن نیز آورده شود.
این سبک تألیف گرچه موجب گرانبار شدن کتاب از مطالب فرعی و نالازم شده، اما این فایده را دربرداشته است که ما اینک گزیده‌ای درخور توجه از بهترین اشعار عربی را با ترجمه‌ای خوب و در مواردی عالی در اختیار داشته باشیم، نظیر ترجمۀ قصیدۀ عینیۀ
ابن‌سینا،
قصیدۀ نونیۀ ابوالفتح بستی
و قصیدۀ تائیۀ صغرای ابن‌فارض.
در این اثر، در ضمن شرح‌حالها، فواید علمی و ادبی و تاریخی و انتقادی بسیاری، به مناسبت و بی‌مناسبت، آمده است که غالباً ارزشمند و درخور توجه هستند، از جمله تفکیک اسامی مشترک،
تصحیح عناوین کتابها،
برخی نقدها و نکات ادبی و لغوی
مطالبی مستقل در حد یک مقاله در موضوعاتی مانند بحث دربارۀ ظهور یک مجدد در آغاز هر
قرن،
اصول اعمال
فرق ملامتیه،
ابن‌قبه و تعبد به
خبر واحد،
مناظرات
ابن‌قبه با
زیدیه،
تحقیق دربارۀ این‌که
روز عاشورا مطابق با چه روزی از هفته بوده است،
بحثی دربارۀ انواع خطوط و پیدایش و تکامل آنها،
برخی فواید جغرافیایی
و بالاخره بیان نکاتی در مقایسۀ دستاوردهای
علم جدید با یافته‌های دانشمندان اسلامی نظیر
ابوریحان بیرونی.
در نامۀ دانشوران ناصری به مسائل و رویدادهای عصری و دانشمندان و فضلای معاصر نیز تا اندازه‌ای توجه نشان شده، از جمله به شرح حال برخی عالمان مشهور عصر قاجار، همچون سیدابراهیم‌بن سیدمحمدباقر قزوینی (متوفی ۱۲۶۴)، مؤلف نتایج‌الافکار و دلائل الاحکام در شرح
شرائع‌الاسلام و حاج زین‌العابدین شیروانی صاحب بستان‌السیاحه،
یا رویدادهای معاصر نیز پرداخته شده است، از جمله به سبک و سیاق معمول در نگارش خطوط در
زمان تألیف کتاب،
و اشاره به
کسوف ۲۸ شوال ۱۲۹۱، مطابق با هشتم دسامبر ۱۸۷۴
و اشاره به برخی عملهای پزشکی جدید در
مدرسه دارالفنون، مثل عمل سنگ مثانه.
نامۀ دانشوران ناصری به لحاظ نثر فارسی نیز در خور توجه است و از متون باارزش دورۀ قاجار به شمار می‌آید، چنانکه بهار،
جلد نخست (چاپ سنگی) آن را از نظر نثر فنی شاهکار خوانده است.
نخستین چاپ این اثر در هفت جلد و به صورت سنگی، به ترتیب، در سالهای ۱۲۹۶، ۱۳۱۲، ۱۳۱۷، ۱۳۲۰، ۱۳۲۱، ۱۳۲۳ و ۱۳۲۴ منتشر شد. دو جلد اول آن به شکل مستقل، و مجلدات بعدی در مقدمۀ سالنامۀ دولتی وقت تا حرف ش چاپ شده است
این اثر بعدها در نه جلد در قم (چاپ دوم، ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش) به اهتمام رضا صدر به چاپ رسید.
نامۀ دانشوران پس از انتشار مورد توجه و استفادۀ دانشوران و نویسندگان قرار گرفت و از آن پس، در دیگر منابع مرجع و غیرمرجع قرن اخیر، همواره از آن استفاده و به آن استناد شده است.
نامۀ دانشوران ناصری را می‌توان نخستین گام برای تألیف دایرة‌المعارف به سبک جدید در ایران معاصر دانست.
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) اسماعیل باغستانی، «کلان کتاب‌های عهد قاجاریه، مورد نمونه: «نامۀ دانشوران ناصری»، مجموعه مقاله‌های اولین همایش سراسری دانشنامه‌نویسی در ایران (گذشته، حال، آینده)، تهران ۱۳۸۹ش.
(۳) ثقه‌الاسلام تبریزی، مرآة‌الکتب، چاپ محمدعلی حائری، قم ۱۴۱۴.
(۴) مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ش.
(۵) نامۀ دانشوران ناصری، در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی، چاپ سیدرضا صدر، مؤسسۀ مطبوعاتی دارالفکر، قم، تاریخ مقدمه ۱۳۷۹/ ۱۳۳۸ش.
(۶)
محمدحسن اعتمادالسلطنه، روزنامۀ خاطرات
اعتمادالسلطنه، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۷۷ش.
(۷)
محمدحسن اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۷ش.
(۸)
محمدحسن اعتمادالسلطنه، چهل سال تاریخ ایران (المآثر و الآثار)، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ش.
(۹) محسن امین، اعیان‌الشیعه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۰) محمد قزوینی، «وفیات معاصرین از یادداشتهای استاد علامه آقای محمد قزوینی، حرف ش»، مجلۀ یادگار، سال پنجم، شمارۀ سوم، آبان ۱۳۲۷ش.
(۱۱) محمدتقی بهار، سبک‌شناسی، یا تاریخ تطور نثر فارسی، تهران ۱۳۵۵ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «نامه دانشوران ناصری»، شماره۶۸۶۶.
